Rzęcki Zygmunt, właściwie Goldflus Mateusz Zygmunt (Matatiahu) (05.12.1896, Warszawa – po 08.05.1942, Lublin) – aktor, zamordowany w niemieckim nazistowskim obozie zagłady na Majdanku.

Mateusz Zygmunt (Matatiahu) Goldflus urodził się 5 grudnia 1896 r. w Warszawie[1.1], w domu przy ul. Chmielnej 37, w rodzinie Aleksandra i Pelagii (Etty/Ester), z d. Brylant. Rodzina Goldflusów była zasymilowana, ale podtrzymywała żydowskie tradycje.

Jako aktor teatralny stał się znany publiczności pod pseudonimem Zygmunt Rzęcki. Zadebiutował na deskach Teatru Praskiego w Warszawie w wieku niespełna 21 lat, a od 1919 r. występował na scenach teatrów w całej Polsce. Grał m. in. w Teatrze Miejskim w Bydgoszczy (1919–1920), Teatrze Polskim w Poznaniu (1920–1922), Teatrze Miejskim w Łodzi (1922–1923), w Teatrze Polskim w Wilnie (1924–1925), Teatrze Lwowskim (1925–1926), w Gru­dziądzu (1926–1927), Wilnie (1927–1928), Teatrze Polskim w Warszawie (1928–1929). W okresie 1929–1930 oraz w 1932 r. występował w Teatrze Miejskim w Łodzi (obecnie Teatr im. Stefana Jaracza), gdzie w 1929 r. zasłynął jako odtwórca głównej roli w sztuce Jana Adolfa Hertza Młody las, odegranej w 25. rocznicę strajku szkolnego w Królestwie Polskim. W 1933 r. powrócił do Warszawy. W stolicy w sezonie 1933–1934 występował w Teatrze Kameral­nym, 1934–1935 – w Teatrze Polskim, następnie na scenach T.K.K.T (Towarzystwa Krzewienia Kultury Teatralnej w Warszawie, na którego czele stał Arnold Szyfman, zrzeszające pięć warszawskich teatrów: Narodowy, Nowy, Letni, Polski i Mały). W 1938 r. występował w Cyruliku Warszawskim oraz w Teatrze Nowym w Warszawie. Współpracował z najbardziej uznanymi reżyserami swojej epoki (m.in. Leon Schiller, Karol Adwentowicz). Grywał zarówno w klasykach polskiego repertuaru (Dziady Mickiewicza, Wyzwolenie Wyspiańskiego), jak i w repertuarze żydowskim (Rzeź, jid. Di Szichte, Jakuba Gordina).

Należał do elity aktorów teatralnych w Polsce. 23 sierpnia 1936 r. jego zdjęcie pojawiło się w tygodniku „Kino”, z podpisem: „Zygmunt Rzęcki, utalentowany aktor Zespołu Teatru Kameralnego”[1.2].  W styczniu 1939 r., Rzęcki wystąpił w radiowej adaptacji Znakomitego Gaudissarta Balzaca, w przekładzie Boya-Żeleńskiego, nadanej przez Polskie Radio[1.3].

Kiedy wybuchła wojna, sława i duża rozpoznawalność żydowskich artystów okazały się dla nich przekleństwem. 16 grudnia 1939 r. w „Nowym Kurierze Warszawskim”, niemieckiej gadzinówce wychodzącej po polsku, pojawił się paszkwil, zatytułowany Semiccy “bogowie” na polskim Olimpie. Teatry warszawskie były polskie tylko z nazwy[1.4]. Według anonimowego autora, najwyraźniej obeznanego ze środowiskiem teatralnym, ludzie, którzy mieli wpływ na los polskiej sceny i twórczości dramatycznej, „ze specjalnym zamiłowaniem coraz bardziej zażydzali teatr polski”, a sztuki wystawiane w „rzekomo polskich teatrach [...] zestrajały się z interesami żydostwa”. Do wiadomości publicznej podane zostały żydowskie nazwiska dyrektorów teatru, reżyserów, scenarzystów, aktorów, muzyków, tancerzy, a nawet garderobianych pochodzenia żydowskiego, nawet jeśli byli znani wyłącznie pod pseudonimami. Wśród tej czołówki artystów „zażydzających teatr polski” znalazł się również, obok m.in. Znicza, Boruńskiego i Gran, aktor Rzęcki, czyli Goldflus.

Rok później, kiedy zamknięte zostały granice warszawskiego getta, ukrywanie się po tzw. stronie aryjskiej stało się zbyt ryzykowne. Goldflusa vel Rzęckiego nie chronił ani polsko brzmiący pseudonim artystyczny, ani nienaganna polszczyzna i uroda słowiańskiego amanta, ani to, że był zasymilowany i miał szerokie kontakty i wielu nieżydowskich przyjaciół. „Kiedy getto zostało zamknięte, było w nim: 135 aktorów, reżyserów, ludzi teatru” – pisał reżyser Jonas Turkow[1.5]. Zygmunt Rzęcki został aktorem Nowego Teatru Kameralnego przy Nowolipkach 52, a w recenzjach teatralnych zamieszczanych na łamach „Gazety Żydowskiej” udokumentowane zostały jego role w spektaklach: Mirele Efros Gordina (Josef), Pieśniarzach Marka (ojciec Joela Dawida), Finale małżeństwa (Lenden), Dr Berghof przyjmuje od 2–4 Pollatschka (jedna z głównych postaci). 1 marca 1942 r., przy "licznym udziale publiczności", "charakterystyczny i przezabawny"[1.1.5]  Rzęcki przemawiał na jubileuszu aktora Michała Znicza i reżysera Stanisława Szebegi, którzy obchodzili 25-lecie pracy na scenie.

Sztuki w NTK wystawiane były po polsku, a dyrektorem artystyczno-literackim został Andrzej Marek (Arensztajn). Wyreżyserowany przez niego spektakl Mirele Efros (kobieca odpowiedniczka szekspirowskiego Króla Leara), według Jakuba Gordina, miał premierę 25 lipca 1941 r. i zainaugurował działalność tego teatru. Sztuka grana była zawsze przy pełnej widowni siedemdziesiąt sześć razy[1.6].  W rolę syna Mirele wcielił się Zygmunt Rzęcki, a u jego boku zadebiutował na scenie czternastoletni bratanek, Rysio Goldflus.  „Ryszard Goldflus – jako Szlojmele, rezolutny wnuczek tytułowej Mirli” – donosiła „Gazeta Żydowska”[1.7] (nr II 64/2).

Według różnych źródeł Zygmunt Goldflus zginął w warszawskim getcie w 1941 roku. Przeczą temu jednak wzmianki o jego aktorskich występach udokumentowane w „Gazecie Żydowskiej”, z których najpóźniejsza nosi datę 8 maja 1942 r. Według relacji złożonej w kwietniu 1956 r. w Yad Vashem przez brata Zygmunta, Stanisława Goldflusa, zarówno Zygmunt Goldfus (aktor, nieżonaty), jak i syn Stanisława, Ryszard Goldflus, zostali zamordowani na Majdanku[1.8].

 Dorota Liliental

Bibliografia:

• Kabaret za murem [w:] Encyklopedia Teatru Polskiego [online] https://encyklopediateatru.pl/artykuly/240306/kabaret-za-murem [dostęp: 16.01.2023].
• Kuligowska- Korzeniowska A.,"Kabaret za murem", Dialog nr 1, 1998 Dialog: miesięcznik Związku Literatów Polskich Tom 43 (1998), Nr 1.
• Mateusz Zygmund Matatiahu Goldflus [w:] The Central Database of Shoah Victims’ Names [online] https://yvng.yadvashem.org/nameDetails.html?language=en&itemId=1659482&ind=1) [dostęp 16.02.2023].
• Mościcki T., Teatry Warszawy 1939. Kronika, Warszawa 2009.
• Turkow J., C´etait ainsi. 1939-1943 la vie dans le ghetto de Varsovie, Paryż 1995.
• Zygmunt Rzęcki [w:] Encyklopedia Teatru Polskiego [online] https://encyklopediateatru.pl/osoby/40887/zygmunt-rzecki [dostęp: 16.01.2023].