Immunitet w Polsce – w Polsce Piastów, podobnie jak w innych państwach środkowowschodniej Europy, zabiegi Kościoła o uzyskanie immunitetu na wzór zachodni natrafiały początkowo na opór możnych świeckich, których pozycja społeczna i dochody opierały się w znacznej mierze na sprawowaniu urzędów, wykonywaniu publicznego sądownictwa i poborze danin na rzecz państwa.

Od XII w. pojawiały się jednak coraz liczniejsze przywileje, na mocy których książęta nadawali posiadłościom biskupstw i klasztorów ograniczony zrazu immunitet ekonomiczny (przekazanie do dyspozycji pana gruntowego niektórych danin i posług prawa książęcego) oraz immunitet sądowy, który upoważniał właściciela ziemskiego do przejmowania nad swoimi chłopami jurysdykcji, sprawowanej dotychczas przez urzędników monarchii. Około połowy XIII w. biskupstwa wymogły na książętach dzielnicowych wiele przywilejów, uzyskując niemal całkowity immunitet w stosunku do swoich przypisańców oraz jednolity, choć jeszcze niepełny immunitet w stosunku do wolnych osobiście chłopów osiadłych w dobrach Kościoła.

Następstwem tego były coraz liczniejsze nadania immunitetu świeckim wielmożom i rycerzom. Uzyskanie immunitetu obejmującego wolnych osadników było też niezbędnym warunkiem lokowania wsi i miast na prawie niemieckim, które wykluczało podległość kmieci i mieszczan ciężarom prawa książęcego oraz jurysdykcji kasztelańskiej). Wraz z rozpowszechnieniem się immunitetów następowała w ciągu XIII w. stopniowa zmiana ustroju opartego na prawie książęcym. W początkach XIV w. ustrój ten ostatecznie ustąpił miejsca stosunkom opartym na władztwie gruntowym, co utorowało drogę do stanowej organizacji państwa i społeczeństwa polskiego.

Bibliografia

• J. Matuszewski Immunitet ekonomiczny w dobrach Kościoła w Polsce do r. 1381, Poznań 1936;
• K. Buczek Targi i miasta na prawie polskim, Wrocław 1964;
• K. Modzelewski Chłopi w monarchii wczesnopiastowskiej, Wrocław 1987.
• F.L. Ganshof L’immunité dans la monarchie franque, „Recueil de la Société Jean Bodin” 1958.

Karol Modzelewski

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.