Inteligencja [łac. intelligentia „zdolność pojmowania”,”rozum”] – socjologicznie w 1. połowie XIX w. na Zachodzie nazwa wykształconych, oświeconych, „postępowych” grup społecznych, obecnie termin używany w literaturze naukowej, publicystyce i mowie potocznej w wielu różnych, aczkolwiek pokrewnych znaczeniach na określenie warstwy ludzi wykształconych, zajmujących się zawodowo pracą umysłową. W najszerszym znaczeniu inteligencja utożsamia się z kategorią prac umysłowych, w węższym znaczeniu termin ten służył nierzadko jako określenie elit, które w warunkach zacofanych i niedemokratycznych społeczeństw środkowej i wschodniej Europy w XIX w. osiągnęły najwyższy poziom kulturalny, artykułowały potrzeby społeczne i sprawowały swego rodzaju duchowe przywództwo (lub do tego pretendowały).
Długotrwałedyskusje na temat inteligencji, któretoczyły się lub nawet toczą nadal, np. w Polsce, dotyczyły przede wszystkim inteligencjipojmowanej jako elita, którejszczególnezadaniastawały się i stają coraz bardziej wątpliwe w miaręznacznegoupowszechniania się oświaty, demokratyzacjispołecznej i kształtowania się normalnychinstytucjiżycianarodowego, a także przeobrażania się większości ludzi wykształconych w specjalistówwykonujących tylko swój zawód i nie aspirujących do odgrywania jakiejś szczególnej i samodzielnejrolispołecznej (aspirują do tego co najwyżej — podobnie jak w krajachzachodnich — tzw. intelektualiści).
Do warstwy tej należeli ludzie wykształceni (mający co najmniej średnie wykształcenie — maturę, lub równorzędne wykształcenie domowe), a zarazem zdobywający środki utrzymania dzięki pracy umysłowej, rekrutujący się głównie z drobnej, zubożałej szlachty i zdeklasowanego ziemiaństwa, częściowo spośród mieszczaństwa, mający wspólny cel życia, wzorzec kultury, zespół wyobrażeń o swym powołaniu i funkcjach społecznych oraz określony prestiż społeczny, a także swoistą ideologię wyznaczającą im określoną „misję” w społeczeństwie, zwłaszcza w stosunku do ludu. Inteligencja bywała przedmiotem zarówno idealizacji, jak i gwałtownej niekiedy krytyki, wytykającej jej zwłaszcza elitaryzm i związek z klasami uprzywilejowanymi.
W Polsce zwracano niejednokrotnie uwagę (np. J. Chałasiński) na domniemany wpływ na jej mentalność szlacheckiego, na ogół większości, pochodzenia. Stąd ponawiane w różnych okresach „samokrytyki” poszczególnych przedstawicieli inteligencji oraz ich starania, by zidentyfikować się np. z ruchem ludowym lub robotniczym, a także podejmowane w PRL próby stworzenia „nowej” inteligencji, rekrutującej się ze środowisk robotniczych i chłopskich.
Socjologiczne pojęcie „inteligencji” pojawiło się w połowie XIX w., najpierw w literaturze polskiej (K. Libelt i B. Trentowski 1844) i rosyjskiej (W. Bielinski 1846) w związku z konstytuowaniem się inteligencji w odrębną warstwę społeczną w swoistych warunkach krajów wschodniej Europy. W Polsce nazwa inteligencja upowszechniła się przed powstaniem styczniowym 1863–1864. Lwowski „Dziennik Literacki” 1861 za cechy inteligencji uznawał wykształcenie i wolę służenia narodowi.
Zakres i rodzaj tej służby definiowano różnie w zależności od opcji politycznej. Mimo wahań znaczeniowych mianem inteligencji określano warstwę zajmującą miejsce pośrednie w hierarchii społecznej, jednak odgrywającą rolę przywódczą w pracy kulturalnej, wychowawczej i narodowej. Spoiwem inteligencji nie było urodzenie czy fortuna, ale wykształcenie, praca i świadomość narodowa. Poczucie misji publicznej odróżniało inteligencję w znaczeniu polskim od zachodnioeuropejskiej definicji odpowiednich warstw społecznych. W Rosji słowo inteligencja weszło w użycie w latach 60. XIX w. i w następnej dekadzie stało się pojęciem obiegowym.
W znaczeniu szerszym (starszym), termin ten odnosił się do tej grupy ludzi wykształconych, którzy zajmują wpływową pozycję polityczną, w tym znaczeniu terminu inteligencja używał np. I. Turgieniew w Dziwnej historii (1869). To szerokie znaczenie zaczęło stopniowo zanikać, jednak po rewolucji bolszewickiej w 1917 r. zostało wskrzeszone i było stosowane na określenie grupy zawodowej, którą na Zachodzie zwaną białymi kołnierzykami (ang. white collar). W ten sposób w obrębie sowieckiej inteligencji znaleźli się zarówno wysocy działacze partii komunistycznych czy organów bezpieczeństwa, jak i naukowcy. W wąskim znaczeniu pojęcie inteligencji ukształtowało się pod koniec XIX w., gdy przyjęto wśród grup radykalnych zasadę, że nie wystarczy być wykształconym i uczestniczyć w życiu społecznym, ażeby zasłużyć sobie na miano inteligenta, należało protestować przeciwko politycznemu i ekonomicznemu systemowi starego reżimu oraz być gotowym do aktywnego udziału w jego obalaniu, czyli być inteligentem oznaczało tyle co być rewolucjonistą. Takie rozumienie terminu inteligencja nie przyjęło się w historiografii, która najczęściej definiuje tę warstwę w Rosji jako ludzi gotowych do oddania się sprawom publicznym: członkami inteligencji byłyby zatem osoby nie pochłonięte całkowicie staraniami o własną pomyślność, lecz które w co najmniej równej mierze troszczyłyby się o rozwój całego społeczeństwa i byłyby gotowe walczyć o jego dobro.
Poziom wykształcenia i status klasowy odgrywały drugoplanową rolę. W ten sposób prosty i półpiśmienny człowiek pracy, próbujący zrozumieć, jak funkcjonuje społeczeństwo i podejmujący działania na jego rzecz, odpowiada kategorii inteligenta, w tym znaczeniu używano w Rosji pod koniec XIX w. pojęć „robotnicza inteligencja”, „chłopska inteligencja”. Pojawieniu się inteligencji sprzyjały w Rosji wielkie reformy Aleksandra II Romanowa: złagodzenie cenzury, dzięki czemu prasa stała się w rękach tzw. intelektualistów narzędziem oddziaływania na umysły. Uniwersytety uzyskały autonomię a bramy wielu uczelni otwarto przed ludźmi niższego stanu, uczelnie stały się wówczas miejscem fermentu politycznego i radykalizacji części inteligencji rosyjskiej. Wprowadzenie samorządów dało inteligencji możliwość zatrudniania w administracji publicznej, rozwój gospodarki rodził zapotrzebowanie na wszelkiego rodzaju specjalistów.
W ten sposób w latach 1860–1890 został spełniony podstawowy warunek rozwoju inteligencji jako warstwy społecznej — inteligencja mogła gospodarczo uniezależnić się od władzy, następnie rozwinąć ideologię spajającą ją w zwartą grupę społeczną. Warstwa ludzi wykształconych, z których rekrutowała się inteligencji, poszerzała się i zmieniała swój charakter — z wąskiej grupy bogatej młodzieży przekształciła się w szeroką warstwę składającą się z przedstawicieli różnych stanów, dla których praca umysłowa stanowiła środek utrzymania, wśród inteligencji główną rolę odgrywali potomkowie dawnej klasy służebnej: przytłaczająca większość w środowiskach opiniotwórczych składała się z dworian (szlachty) lub urzędników wyższego szczebla, to oni formułowali ideologię niezadowolonych inteligenckich mas.
Witold Sienkiewicz
Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.
