Izrael starożytny – początek dziejów Izraela jest związany z osiedlaniem się na przełomie XIII i XIV w. p.n.e. plemion izraelskich na terenie Kanaanu. Plemiona te miały wspólną religię – była to pierwsza religia monoteistyczna, określana jako jahwizm (judaizm), kult JHWH. Za twórcę tej religii jest uznawany Mojżesz, stąd jest ona też zwana mozaizmem. Plemiona łączył również wspólny język należący do gałęzi języków semickich – hebrajski. Do XI w. p.n.e. plemiona izraelskie zajmowały już większą część Palestyny. Podstawową formą organizacyjną była patriarchalna rodzina. W razie zagrożenia zewnętrznego ponadplemienną władzę obejmował sędzia (hebrajski szofet). Szczególnie poważnym zagrożeniem byli przedstawiciele tzw. Ludów Morza – Filistyni.

W XI w. p.n.e. powstała monarchia izraelska, a pierwszym królem był Saul (do ok. 1010 r. p.n.e.), jego następcą został Dawid (1010–970 p.n.e.), który uczynił Jerozolimę stolicą królestwa oraz zorganizował podstawy administracji centralnej. Największy rozkwit monarchii izraelskiej nastąpił w okresie panowania syna Dawida, Salomona (970–931/930 p.n.e.); państwo izraelskie zajmowało niemal całą Palestynę (oprócz filistyńskich i fenickich miast-państw), Syrię oraz tereny Zajordanii. Salomon podzielił państwo na okręgi administracyjne i prowadził ożywioną wymianę handlową, wzniósł też w Jerozolimie świątynię dla JHWH, zwaną Pierwszą Świątynią.

Po śmierci Salomona na przełomie 931 i 930 r. p.n.e. królestwo Izraela rozpadło się na dwa państwa: Królestwo Północne, zwane Izraelem, oraz Królestwo Południowe, zwane też Judą. Izrael objął górzyste tereny Galilei, obszar wybrzeża zwanego Szefelą oraz tereny Samarii i Zajordanii; jego stolicą została ostatecznie Samaria. Dominował tam typ gospodarstwa rodzinnego, utrzymującego się z hodowli oraz uprawy zbóż, winorośli czy produkcji oliwy. W VIII r. p.n.e. zaczęły się rozwijać duże posiadłości feudalne. W Izraelu nie była kontynuowana dynastia Dawidowa; najdłużej panującymi dynastiami byli Omrydzi i dynastia Jehu. W 853 r. p.n.e. syn Omriego, Achab, włączył się do koalicji 12 królów regionu, na której czele stał władca Damaszku, Hadadezer. Koalicja ta pokonała pod Karkar króla Asyrii Salamanasara III.

Za panowania Jehu Izrael stał się całkowicie zależny od Damaszku. Następnie królestwo Izraela odzyskało samodzielność, a szczytem jego rozwoju gospodarczego i terytorialnego było panowanie Jeroboama II (790–750/749 p.n.e.). Kres królestwa nastąpił w 722 r. p.n.e., kiedy to Salmanasar V zdobył i zburzył Samarię, a część ludności przesiedlił w głąb królestwa. Królestwo Judy zajmowało jedynie Judeę i pustynię Negew; jego stolicą była Jerozolima, gdzie nieprzerwanie panowała dynastia Dawidowa. Także w królestwie Judy dominował początkowo typ gospodarki rodzinnej. Przez niemal całą swą historię Juda była wasalem Asyrii. Szczyt jej rozwoju gospodarczego i politycznego przypada na panowanie Jozjasza (640/639–609 p.n.e.); przeprowadził on również reformę religijną, polegająca na centralizacji kultu JHWH w Świątyni Jerozolimskiej.

Nowa potęga, Babilonia, podbiła Judę na przełomie 587/586 r. p.n.e. Król Nabuchodonozor II zdobył i zburzył Jerozolimę, a kilkadziesiąt tysięcy miejscowej ludności deportował w głąb swojego państwa. Rozpoczął się okres zwany niewolą babilońską. W Babilonii Judejczycy (Żydzi) tworzyli dobrze zorganizowane wspólnoty, kultywowali religię i prowadzili ożywioną działalność literacką – redagowano Pięcioksiąg, księgi historyczne Biblii, a także księgi prorockie. W 539 r. p.n.e. król perski Cyrus II Starszy podbił Babilonię. W 538 r. p.n.e. wydał on edykt pozwalający wygnańcom judzkim na powrót – rozpoczął się okres perski w historii starożytnego Izraela. Powstała mała prowincja Jahud ze stolicą w Jerozolimie. Ludność prowincji liczyła niewiele ponad 20 tys. mieszkańców, była rządzona przez gubernatorów, z których najbardziej znanym jest Nehemiasz – zostały wówczas odbudowane mury obronne Jerozolimy i rozpoczęły się prace przy odbudowie Świątyni.

W V w. p.n.e. powstały także podstawy żydowskiej autonomii prawnej – Wielkie Zgromadzenie, w którym zasiadali znawcy żydowskiego prawa religijnego. Podstawą gospodarki prowincji była uprawa zbóż, winnej latorośli, ale przede wszystkim produkcja oliwy. Wówczas zrodziła się – w miejsce towarowej – gospodarka pieniężna, powstały mennice zarówno państwowe, jak i prowincjonalne, bijące własną monetę. Okres perski był także okresem intensywnej działalności literackiej – powstały kolejne księgi prorockie, ostateczną formę zyskał też Pięcioksiąg. Rozwój literatury wiąże się także z upowszechnieniem się pisma. Powstały ponadto ośrodki nauki i interpretacji pism religijnych oraz prawa religijnego, które dały początek późniejszym synagogom.

Sytuacja polityczna i gospodarcza w starożytnym Izraelu nie uległa zmianie po zdobyciu Bliskiego Wschodu przez Aleksandra III Wielkiego w 332 r. p.n.e., a także po rozpadzie jego państwa. Judea była początkowo prowincją państwa Lagidów, później zaś – syryjskich Seleukidów. Dalej rozwijała się żydowska autonomia prawna – Wielkie Zgromadzenie było wówczas zwane Sanhedrynem. Najwyższą władzę religijną stanowił arcykapłan Świątyni Jerozolimskiej. Antioch IV Epifanes rozpoczął proces hellenizacji Judei – Świątynia Jerozolimska stała się świątynią Zeusa. W 165 r. p.n.e. wybuchło antysyryjskie powstanie, na którego czele stanął Juda Hasmoneusz, zwany Machabeuszem. W 162 r. p.n.e., po kilku zwycięstwach Judy, nastąpiło odnowienie kultu JHWH w Świątyni. Wkrótce jednak Juda poległ, a jego miejsce zajął brat, Jonatan, który kontynuował walkę. Wykorzystując wewnętrzną rywalizację o tron syryjski, Jonatan uzyskał nominację na arcykapłana Jerozolimy. Po śmierci Jonatana jego brat Szymon otrzymał w 142 r. p.n.e. tytuły arcykapłana, stratega i przywódcy Żydów. Rozpoczął się okres samodzielnej monarchii judzkiej z przedstawicielami dynastii hasmonejskiej na tronie.

W II w. p.n.e. ukształtowały się w Judei wielkie i wpływowe ugrupowania religijne i polityczne – faryzeusze, saduceusze oraz esseńczycy. Szczyt rozwoju terytorialnego królestwa przypadł na panowanie Aleksandra Janneusza (103–76 p.n.e.). W skład państwa wchodziły: Juda, Idumea (dawny Edom), Filistea, Samaria, Galilea, płaskowyż Golan, Zajordania (Gilead) oraz Moab. Po śmierci Aleksandra Janneusza nastąpił schyłek samodzielności królestwa hasmonejskiego. W 63 r. p.n.e. Pompejusz Wielki zdobył Jerozolimę i Judea stała się prowincją rzymską, a Jan Hyrkan II (63–40 p.n.e.) nosił tytuł arcykapłana i etnarchy.

Ostatni z Hasmoneuszy, Antygon, został ścięty w 37 r. p.n.e. na prośbę Heroda Wielkiego (37–4 p.n.e.), Idumejczyka, który w tymże roku, przy poparciu Rzymu, został królem – władał Galileą, Judeą, Samarią, Pereą i niektórymi obszarami południowej Syrii. Herod Wielki wzniósł w Jerozolimie amfiteatr, odbudował i rozbudował Świątynię oraz pałac królewski. W testamencie podzielił królestwo pomiędzy synów: Filipa, Heroda Antypasa i Archelaosa. Archelaos utracił jednak swoją część – tj. Judeę, Samarię i Idumeę – w 6 r. n.e. Nad tymi obszarami Rzymianie sprawowali rządy za pośrednictwem namiestnika. W 37 r. Herod Agrypa I (37–44 n.e.), dzięki przychylności cesarza Kaliguli, otrzymał część Filipa, a później Heroda Antypasa (Galileę), następnie Klaudiusz oddał mu Judeę i Samarię.

Po śmierci Heroda Agrypy Klaudiusz oddał całą Palestynę pod zarząd prokuratorów rzymskich; władali oni tym obszarem w latach 44–66. W 66 r. prokurator Florus zabrał ze skarbca Świątyni 17 talentów, co doprowadziło do powstania, inspirowanego przez zelotów, zwolenników walki zbrojnej z Rzymianami. Stopniowo powstanie poparły wszystkie ugrupowania polityczno-religijne. W 69 r. wódz rzymski Wespazjan zdobył całą Palestynę z wyjątkiem Jerozolimy, a w mieście doszło do konfliktu pomiędzy dowódcami powstania, Janem z Giskali oraz Szymonem Bar Gijorą. W 69 r. Wespazjan powrócił do Rzymu, by objąć tron cesarski, a zdobycie miasta pozostawił synowi, Tytusowi. Ten zdobył Jerozolimę 28.08.70 r. i zburzył Świątynię, co oznaczało kres epoki Drugiej Świątyni, a jednocześnie kres istnienia różnych form państwowości Izraelitów w Palestynie.

Bibliografia

• Bright W., Starożytny Izrael, Warszawa 1994.
• Carter C.E., The Emergence of Yehud in Persian Period, Sheffield 1999.
• Finkelstein I., The Archeology of the Israelite Settlement, Yerushalayim 1998.
• Lamaire A., Historia biblijnego Izraela, Poznań 1998.
• Tomal M., Izrael, [w:] Encyklopedia historyczna świata, t. 10: Azja, cz. 1, Kraków 2002.

Maciej Tomal

© Treść hasła pochodzi z serwisów wiedzowych PWN; Encyklopedia PWN, Słowniki języka polskiego i Słowniki obcojęzyczne.