Stronnictwo Pracy (SP) – partia chrześcijańsko-demokratyczna; utworzone z inspiracji twórców Frontu Morges 10 X 1937 na kongresie w Warszawie z połączenia Narodowej Partii Robotniczej z Polskim Stronnictwem Chrześcijańskiej Demokracji (chrześcijańska demokracja — Chrześcijańska Demokracja w Polsce), Związkiem Hallerczyków (utrzymał odrębność organizacyjną), grupą z Polskiej Partii Narodowo-Radykalnej oraz kilku innych niewielkich ugrupowań politycznych.

Program SP odwoływał się do podstawowych wartości chrześcijańskiej kultury zachodniej, przeciwstawiał się totalitaryzmowi i skrajnemu liberalizmowi; opowiadał się za ustrojem parlamentarno-demokratycznym, za własnością prywatną w gospodarce oraz koniecznością stopniowej nacjonalizacji wielkiego przemysłu, przeprowadzeniem reformy rolnej, w polityce zagranicznej za koniecznością sojuszu z Francją i potrzebą utworzenia wokół Polski konfederacji środkowoeuropejskiej; uznawał także prawo do rozwoju narodowego i kulturalnego mniejszości narodowych pod warunkiem lojalności wobec państwa i współpracy z nim, zawierał także elementy antysemickie; popierał polską aktywność w gospodarce i kulturze.

Stronnictwo Pracy było ściśle związane z Frontem Morges, miało odgrywać rolę ośrodka opozycji antysanacyjnej; 1938 wypowiedziało się za bojkotem wyborów do parlamentu, ale już w tym samym roku stanowisko antysanacyjne uległo złagodzeniu. SP nie zdołało rozwinąć szerszej działalności w całym kraju, główne wpływy miało w Wielkopolsce, na Pomorzu i Górnym Śląsku; 1938 liczyło ponad 20 tysięcy członków; główni przywódcy: W. Korfanty (prezes ZG), K. Popiel (podczas nieobecności w kraju Korfantego na czele ZG), J. Haller (przewodniczący Rady Naczelnej), A. Antczak, Z. Felczak, H. Hanke, Z. Kaczyński, M. Kukiel, L. Leśniewski, T. Michejda, I. Modelski, S. Sopicki, W. Tempka; wielki wpływ na działalność Stronnictwa wywierał W. Sikorski, S. Grabski, I.J. Paderewski, S. Stroński, S. Wojciechowski; czasopisma związane z SP: „Nowa Prawda” (od 1938 „Nowa Rzeczpospolita”) w Warszawie, „Polonia” w Katowicach, „Obrona Ludu” w Toruniu.

W okresie II wojny światowej SP było jednym z głównych konspiracyjnych stronnictw politycznych (tzw. grubej czwórki); było reprezentowane w rządzie RP na uchodźstwie, stanowiło zaplecze polityczne generała W. Sikorskiego, w skład jego rządu, a później S. Mikołajczyka, wchodzili: Haller, Popiel, Modelski, Stroński, Kaczyński; w kraju działało pod kryptonimem Romb; konspiracyjną działalnością SP od października 1939 kierował Główny Komitet Wykonawczy (przewodniczący F. Kwieciński, po jego aresztowaniu I 1942 — Tempka); przedstawiciele SP, C. Ratajski (XII 1940–VIII 1942), J.S. Jankowski (V 1943–III 1945), stali na czele Delegatury Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj, inni działacze od maja 1940 wchodzili m.in. do Politycznego Komitetu Porozumiewawczego, następnie do Krajowej Reprezentacji Politycznej, Rady Jedności Narodowej.

W wyniku sporu wewnętrznego z SP została wykluczona II 1943 grupa reprezentująca tendencje lewicowe (m.in. Felczak, Michejda, J. Teska, F. Widy-Wirski), która utworzyła z Kadrą Polski Niepodległej Stronnictwo Zrywu Narodowego (SZN). SP, osłabione odejściem grupy Felczaka oraz licznymi aresztowaniami na przełomie 1942 i 1943 swoich członków, II 1943 połączyło się z katolicko-narodową organizacją Unia, a w 1. połowie 1944 z katolickim Związkiem Odrodzenia Narodowego i Frontem Odrodzenia Polski.

W marcu 1945 r. działacze SP, Jankowski, J. Chaciński, F. Urbański, zostali aresztowani przez NKWD i skazani w procesie szesnastu w Moskwie; XI 1944 działacze grupy Felczaka poparli Krajową Radę Narodową, podjęli współpracę z PPR oraz decyzję o ujawnieniu się. W VI 1945 podczas konferencji moskiewskiej uzgodniono, że SP będzie mogło wznowić legalną działalność; 6 lipca 1945 r. Popiel powrócił do kraju, 15 lipca odbył się w Warszawie półlegalny kongres SP, na którym Stronnictwo uznało Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej i opowiedziało się za demokratycznymi wyborami do sejmu i szeroką amnestią; wybrano tymczasowe władze Stronnictwa z Popielem na czele; przystąpiono również do tworzenia legalnych struktur. Felczak i Widy-Wirski, z inspiracji PPR, która nie zamierzała akceptować istnienia partii chrześcijańsko-demokratycznej, zwołali, również 15 lipca 1945, konkurencyjny kongres w Bydgoszczy i ogłosili, iż wznawiają działalność SP; wybrano władze z Felczakiem (prezes) i Widy-Wirskim (wiceprezes) na czele. Władze państwowe odrzuciły wniosek Popiela o rejestrację Stronnictwa pod nazwą Chrześcijańskie Stronnictwo Pracy, legalizację uzależniły od połączenia z grupą Felczaka, a w stosunku do działaczy właściwego SP zastosowały prześladowania i represje.

Pod naciskiem PPR 14 listopada 1945 zostało zawarte w Toruniu porozumienie między obu odłamami na warunkach wymuszonych przez Felczaka i Widy-Wirskiego, na mocy którego we władzach naczelnych Stronnictwa działacze SZN otrzymali 7 z 15 miejsc; „zjednoczone” SP zostało oficjalnie uznane i otrzymało mandaty do KRN; nadal jednak były to 2 odrębne partie polityczne z własnymi organami prasowymi (SP Popiela wydawało tygodnik „Odnowa”, a SP Felczaka i Widy-Wirskiego — dziennik „Ilustrowany Kurier Polski”); 18 lipca 1946 Popiel zawiesił działalność SP i wezwał jego członków do wycofania się z życia politycznego wobec prób opanowania Stronnictwa przez grupę Felczaka i Widy-Wirskiego, która utworzyła nowe SP, podporządkowane PPR; Popiel wyjechał do USA, gdzie objął kierownictwo działającego tam SP, część członków przeszła do PSL, przywódcy SP (Antczak, S. Bukowski, J. Hoppe, J. Kwasiborski) zostali 1948 aresztowani i 1951 skazani na kary wieloletniego więzienia.

Działalność nowego SP stopniowo zamierała i VII 1950 Rada Naczelna podjęła decyzję (wbrew statutowi) o włączeniu do Stronnictwa Demokratycznego, do którego wstąpiła tylko niewielka część członków SP. W czerwcu 1946 SP liczyło ok. 100 tysięcy członków, V 1950 — 22,7 tysięcy; organy prasowe m.in.: „Polonia”, „Obrona Ludu”, „Rzeczpospolita”.

Po 1945 r. SP prowadziło działalność również na emigracji (głównie w Wielkiej Brytanii), współpracowało z PSL S. Mikołajczyka; skonfliktowane wewnętrznie; weszło w skład Tymczasowej Rady Jedności Narodowej (Rada Jedności Narodowej); działacze: Haller, Popiel, K. Sieniewicz, B. Kuśnierz, Sopicki, B. Sulimierski.

Reaktywowane grudniu 1989 jako Chrześcijańsko-Demokratyczne Stronnictwo Pracy, od 1994 r. pod nazwą Chrześcijańska Demokracja–Stronnictwo Pracy.

Bibliografia

• A. Andrusiewicz, Stronnictwo Pracy 1937–1950, Warszawa 1988;
• W. Bujak, Historia Stronnictwa Pracy: 1937–1946–1950, Warszawa 1988.
• Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.