Wielka Emigracja – pol. emigracja polit. po powstaniu listopadowym 1830–31, nazwana tak ze względu na wybitną rolę, jaką odegrała w życiu polit. i umysłowym narodu pol., oraz na liczebność (bezpośrednio po powstaniu 8–9 tys., a do 1862 ok. 20 tys. osób).

Na emigrację udali się wyłączeni z carskiej amnestii inicjatorzy i kierownicy powstania, a także wielu jego uczestników, którzy odrzucili amnestię, licząc na rychłe wznowienie walki, później także uchodźcy polit. z kraju; ok. 2/3 emigrantów osiadło we Francji (gł. na prowincji), pozostali w W. Brytanii, Belgii, Szwajcarii, Niemczech, Algierii i Stanach Zjedn. Ameryki. Była to gł. młoda inteligencja (wywodząca się ze zdeklasowanej szlachty), część bogatych ziemian i plebsu.

Obóz liberalno-zachowawczy reprezentował Hôtel Lambert z A.J. Czartoryskim na czele; obóz demokr. początkowo skupiał się wokół Kom. Narodowego Pol. (1831–32, pod przewodnictwem J. Lelewela), następnie reprezentowało go ® Towarzystwo Demokratyczne Polskie, od którego oderwała się rewol. lewica, tworząc Gromady ® Ludu Polskiego (Grudziąż i Humań).

Ugrupowania emigr. starały się pozyskać poparcie dla sprawy pol. na arenie międzynar.; Hôtel Lambert przez akcje propagandowe i zabiegi dyplomatyczne u rządów państw zach., lewica — nawiązując ścisłe kontakty z eur. organizacjami rewol. i wolnościowymi (karbonaryzm, Młoda Europa). W.E. kierowała za pośrednictwem lelewelistów (lata 30.) i TDP (lata 40.) konspiracjami w kraju, wpływając na wydarzenia 1846–48. W latach 30. i 40. na emigracji skupiało się pol. życie umysłowe i artyst.;

W 1838 w Paryżu została utworzona przez  Towarzystwo Historyczno-Literackie Biblioteka Pol., istniała Szkoła Narodowa Polska w Paryżu, ukazywała się pol. prasa, działały pol. księgarnie i drukarnie; na emigracji tworzyli m.in.: A. Mickiewicz, J. Słowacki, Z. Krasiński, C. Norwid, F. Chopin, powstały też najwybitniejsze dzieła pol. romantyzmu.

W.E. swoją działalnością ideową, organiz., kult. i dyplomatyczną przyczyniła się w znacznej mierze do utrzymania w świadomości społeczeństw zach. przekonania, że problem pol. pozostaje nierozwiązany, a także do zachowania tradycji jednolitej państwowości i budzenia pol. świadomości nar. wśród ludu, a dominująca na emigracji ideologia nowocz. narodu przyspieszyła proces jego kształtowania się w kraju.

Kilkuset przedstawicieli W.E. zajmowało się zawodowo techniką, część ukończyła fr. uczelnie inżynierskie, m.in. renomowane: École Polytechnique, École des Ponts et Chaussées, École des Mines, École Centrale des Arts et Manufactures; we Francji najliczniej pracowali w państw. Korpusie Dróg i Mostów, co wiązało się z wojsk. przydatnością zawodu inżyniera; praca w zach. Europie prowadziła do uzmysłowienia sobie cywilizacyjno-techn. zacofania Polski.

Zaradzenie temu stawiało sobie za cel Tow. Politechn. Pol. w Paryżu, zał. 1835 przez J. Bema. Niekorzystne dla cudzoziemców przepisy i silna konkurencja skłaniały Polaków do szukania kariery poza Francją (gł. w Hiszpanii), ale dość blisko Polski, ze względu na oczekiwanie na „wielką wojnę narodów” mającą przynieść jej wolność.

W pierwszych dekadach XIX w. do różnych krajów Polacy trafiali gł. w następstwie wydarzeń polit., np. J.P. Lelewel, A. Stryjeński, A.N. Patek do Szwajcarii, J.K. Chełmicki do Portugalii, A. Szulc do Egiptu. Po Wiośnie Ludów, wojnie krymskiej i powstaniu styczniowym wielu pol. inżynierów i techników podjęło pracę w imperium tureckim, budując sieci telegraficzne (F. Sokulski, K. Brzozowski), pracując w państw. służbie inżynierskiej (m.in. tzw. brygada ruszczucka) i zapoczątkowując górn. eksploatację boracytu (H.A. Groppler, J. Ratyński) w Anatolii.

Znana jest działalność inżynierska K.S. Gzowskiego w Kanadzie, A.J. Waligórskiego w Norwegii i Z. Mineyko w Grecji. Wraz z upadkiem nadziei wiązanych z Wiosną Ludów częściej szukano karier inżynierskich poza Europą, zwł. w Ameryce Pd. — gł. w Brazylii (A. Przewodowski, A.P. Brodowski, K.J. Brodowski, B. Rymkiewicz), gdzie Polacy pracowali m.in. przy budowie kolei i portu Manaus na Amazonce, w Argentynie — zwł. kartografowie i inżynierowie wojsk. (R.A. Chodasiewicz, Cz.J. Wysocki), w Wenezueli (W.Z. Lutowski).

Szczególną rolę odegrali pol. inżynierowie w Peru, gdzie m.in. E.A. Malinowski budował Centr. Kolej Transandyjską, E.J. Habich zał. (1876) w Limie pierwszą w Ameryce Łac. politechn. i zorganizował państw. korpus dróg i mostów, a W. Folkierski zmodernizował uniw. w Limie.

Polacy pracowali też w koloniach, gł. w Afryce i na Dalekim Wschodzie. We Francji 1832–70 Polacy uzyskali aż 362 patenty na wynalazki techn., w W. Brytanii — 63; najwybitniejszymi wynalazcami z kręgów W.E. byli J.J. Baranowski i H. Dembiński.

Źródła

• L. Gadon Emigracja polska. Pierwsze lata po upadku powstania listopadowego, t. 1–3, Kraków 1901–02;
• S. Kalembka Wielka Emigracja. Polskie wychodźstwo polityczne w latach 1831–1862, Warszawa 1971.
• F. Kucharzewski O trzech wielkich inżynierach polskich na obczyźnie, Warszawa 1919;
• B. Orłowski Osiągnięcia inżynierskie Wielkiej Emigracji, Warszawa 1992.

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.