Więzienia hitlerowskie – miejsca przymusowego odosobnienia, podległe władzom sądowym, policji (Gestapo) i Wehrmachtowi, będące oprócz obozów i gett narzędziem ustanowionego w III Rzeszy i krajach przez nią okupowanych systemu terroru. Poza więzieniami podległymi administracji sądowej, gdzie odbywali karę więźniowie skazani przez sądy, istniały liczne więzienia i areszty policyjne, w których osadzano więźniów na podstawie decyzji władz policyjnych, bez nadzoru i wyroków sądów; ponadto, po odbyciu kary orzeczonej przez sądy, często przekazywano więźniów SS w celu Sonderbehandlung lub wyniszczenia przez pracę; dotyczyło to zwł. Polaków, Żydów, Romów, Rosjan i Ukraińców, uczestników konspiracji, ruchu oporu i opozycji antyhitlerowskiej oraz ludzi uznanych za asocjalnych.

Więźniowie byli nieludzko traktowani, poddawani torturom i mordowani. Do najbardziej osławionych zbrodniczym traktowaniem więźniów w.h. na terytorium III Rzeszy należały: Plötzensee i Moabit w Berlinie oraz więzienia w Budziszynie, Dreźnie, Hamburgu, Innsbrucku, Lubece, Magdeburgu, Norymberdze, Opolu, Olsztynie, Poczdamie, Stuttgarcie, Szczecinie, Wiedniu, Wrocławiu, a w krajach okupowanych w Belgradzie, Bratysławie, Breendonck, Budapeszcie, Compiègne, Hadze, Kijowie, Małej Twierdzy k. Terezína, Mińsku, Nancy, Oslo, Paryżu, Viborgu.

W latach II wojny świat. na ziemiach polskich (w obecnych granicach) w.h. były jednymi z miejsc, gdzie dokonywano eksterminacji narodu polskiego; 1939–45 Niemcy utworzyli 1303 więzienia i areszty, w tym 9 Wehrmachtu, 553 sądowych, 721 policyjnych i 20 o nieustalonej przynależności; ponadto na ziemiach wsch. II RP okupanci niem. 1941 przejęli po NKWD kilkadziesiąt więzień.

Największe więzienia sądowe istniały w Sieradzu, Rawiczu, Wronkach, Wrocławiu, Słońsku, Strzelcach Opolskich, Wołowie, Poznaniu, Nowym Wiśniczu oraz dla kobiet w Tarnowie; sądowe wyroki śmierci wykonywano w więzieniach w Bydgoszczy, Gdańsku, Inowrocławiu, Kaliszu, Katowicach, Krakowie, Łęczycy, Łodzi, Poznaniu, Rawiczu, Rzeszowie, Sieradzu, Włocławku, Wrocławiu; 1942 w wielu więzieniach sądowych (m.in. w Fordonie, Koronowie, Rawiczu) utworzono ośrodki dla skazanych na pobyt w obozie karnym.

W więzieniach policyjnych przetrzymywano więźniów z reguły bez postępowania i wyroku normalnych sądów; wśród 721 tego typu więzień i aresztów było 21 aresztów Selbstschutzu, 131 więzień i aresztów policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei und des Sicherheitsdientst, Sipo), 389 więzień i aresztów policji porządkowej.

Szczególnie zbrodniczą rolę odegrały miejsca przetrzymywania więźniów przez Selbstschutz, a następnie więzienia i areszty tajnej policji państwowej Gestapo, będącej częścią Sipo; należały do nich: więzienie w Forcie VII w Poznaniu, nazywane przez Niemców obozem krwawej zemsty (Lager der Blutrache), 1941 przeniesione do Żabikowa i połączone z tzw. obozem pracy wychowawczej, Pawiak w Warszawie (z ok. 100 tys. więźniów — 37 tys. zamordowano w okolicy Warszawy, a 60 tys. deportowano do obozu koncentracyjnego Auschwitz i in. obozów), Zamek w Lublinie (ok. 40 tys. więźniów, znaczną część wymordowano), Radogoszcz w Łodzi (ok. 40 tys. więźniów, zginęło ponad 20 tys.), więzienia w Krakowie — przy ul.: Montelupich (Montelupich więzienie), Helców (kobiece), Senackiej (więźniów rozstrzeliwano w Forcie Krzesławice oraz zsyłano do obozów koncentracyjnych), Fort VII w Toruniu, Fort III k. Modlina, „Pod Zegarem” w Lublinie, Rotunda w Zamościu (Zamojska Rotunda), Palace w Zakopanem, oraz więzienia w: Radomiu, Inowrocławiu, Działdowie, Gdańsku, we Wrocławiu, Lwowie, w Wilnie, Opolu, Białymstoku i w wielu innych miejscowościach.

Niezależnie od nagminnego mordowania więźniów, zwł. w więzieniach policyjnych, we wszystkich w.h. nieludzkie warunki bytowania, głód, brak lekarstw, praca ponad siły i maltretowanie więźniów dodatkowo zwiększały ich śmiertelność; w ostatnich tygodniach przed wycofaniem się z ziem pol. Niemcy wymordowali wielu spośród pozostałych przy życiu więźniów, m.in. na Zamku w Lublinie, w Radomiu, Radogoszczy, Chełmnie (nad Nerem), Żabikowie.

Ogółem przez w.h. przeszło kilkaset tys. obywateli polskich, gł. Polaków, spośród których co najmniej sto kilkadziesiąt tys. zamordowano na miejscu lub w pobliżu więzień, innych wysłano do obozów koncentracyjnych, niewielu zwolniono.

Źródła

• Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich. 1939–45, Warszawa 1979;
• Topographie des Terrores, Hrsg. R. Rürup, Aufl. 4, Berlin 1988.

Stanisław Kania

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.