Wolne, Niepodległe i Ściśle Neutralne Miasto Kraków i Jego Okręg, pot. Rzeczpospolita Krakowska, niesuwerenne państwo utworzone V 1815 na kongresie wiedeńskim; obejmowało terytorium Krakowa wraz z okręgiem dł. ok. 65 km na lewym brzegu Wisły (1164 km2, 88 tys. mieszk., 1843 –– ok. 146 tys.); na południu, przez Wisłę, graniczyło z Austrią, na północy i wschodzie — z Królestwem Pol., na zachodzie — z Prusami;
Dzieliło się na 17 gmin wiejskich (okręgowych) oraz 11 gmin miejskich (w Krakowie), na czele z wójtami (od 1838 podział na cyrkuły w Krakowie z komisarzami cyrkułowymi na czele oraz dystrykty poza miastem z komisarzami dystryktowymi); pozostawało pod kuratelą Austrii, Prus i Rosji, które sprawowały nadzór za pośrednictwem 3 rezydentów; w myśl liberalnej konstytucji z 1818 (konstytucje Wolnego Miasta Krakowa) na czele W.M.K. stał 13-osobowy Senat Rządzący Wolnego Miasta Krakowa (złożony z przedstawicieli miejscowej arystokracji) z prezesem (do 1831 był nim konserwatysta S. Wodzicki, obalony przez liberałów), władzę ustawodawczą stanowiło jednoizbowe Zgromadzenie Reprezentantów Wolnego Miasta Krakowa (41, od 1833 –– 30 czł., wybieranych wg cenzusu majątkowego i wykształcenia); obywatelom konstytucja zapewniała równość wobec prawa, równouprawnienie wszystkich religii chrześc. (katolicyzm miał charakter „religii krajowej”) oraz opiekę prawa nad wyznaniami tolerowanymi (gł. nad religią mojżeszową); obowiązywał kodeks cyw. Napoleona, fr. kodeks handl. oraz fr. procedura cyw. i karna.
W.M.K. uznano za obszar wolnohandl., otwarty bez cła dla importu; w celu przeprowadzenia reformy agrarnej powołano Komisję Włościańską. Początkowo z dużych swobód korzystały instytucje oświat., nauk. i kult. (m.in. obdarzony autonomią uniwersytet). Podstawę gospodarki W.M.K. stanowiło rolnictwo, niewielkie znaczenie miało górnictwo węgla kamiennego i rud cynku, większe — wymiana handl. z sąsiednimi państwami, ułatwiona przez wolności handlowe.
Spory między prezesem Senatu i popierającym go obozem arystokratyczno-szlacheckim a opozycją mieszczańską spowodowały ograniczenie autonomii W.M.K.; w okresie powstania listopadowego 1830–31 — centrum przemytu broni do Królestwa Pol.; po upadku powstania swobody W.M.K. uległy dalszemu ograniczeniu (usunięcie z Senatu wykazujących niezależność senatorów, zaostrzenie działalności cenzury, nowa konstytucja 1833); mimo to W.M.K. stanowiło nadal ważny ośrodek pol. ruchu niepodledłościowego; w wyniku represji przeciw tajnym związkom pozostawało pod okupacją austr. 1836–41, także ros. i prus. oraz ścisłym nadzorem rezydentów mocarstw ościennych; po upadku rewolucji krakowskiej 1846 zlikwidowane, a następnie — na podstawie układu z mocarstwami zaborczymi — teren W.M.K. został wcielony do Austrii (16 XI).
Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.
