Wolnomularstwo, masoneria, zw. też sztuką królewską – ponadnar. ruch etyczny. Stowarzyszenia wolnomularskie są inicjacyjnymi (wtajemniczającymi) zrzeszeniami zorganizowanymi wielostopniowo. Przyjęcie do nich oraz sukcesywne zaznajamianie członków z zasadami i celami ruchu dokonuje się przez udzielanie pouczeń, będących wtajemniczeniami, kolejno na ucznia, czeladnika i mistrza. Podstawową jednostką organizacyjną w. jest loża; loże jednego kraju lub jego części łączą się w związek, zrzeszenie, centralę (w terminologii w. — obediencja) pod nazwą Wielka Loża lub Wielki Wschód, którego kierownictwo jest wybierane; nigdy nie istniała ponadnar. zwierzchność nad wszystkimi organizacjami wolnomularskimi lub nad ich większością. Członkowie lóż rozpoznają się za pomocą znaków.

Organizacje wolnomularskie są stowarzyszeniami zamkniętymi, ale nie tajnymi; członkowie są zobowiązani do utrzymywania w tajemnicy składu osobowego (z wyjątkiem przypadku, gdy członek zgadza się na ujawnienie swojej przynależności, oraz po śmierci), obrzędów, rytuałów, znaków rozpoznawczych i symboli; natomiast zasady i postawy ideowe są znane i ogłaszane w publikacjach.

Członkowie lóż, niezależnie od pozycji społ. i majątkowej, narodowości i rasy oraz z reguły niezależnie od poglądów, spotykają się na zasadzie równości i braterstwa, żeby doskonalić się oraz metodami pokojowymi prowadzić ludzkość do solidarności oraz powsz. pomyślności, co w retoryce wolnomularskiej jest zw. budowaniem świątyni ludzkości. Organizacje wolnomularskie występują przeciwko szowinizmowi, nierówności prawnej, nietolerancji i stosowaniu przemocy w stosunkach międzyludzkich. W miarę możliwości finans. świadczą pomoc na rzecz organizacji charytatywnych, instytucji oświat. oraz związanych z nimi badań naukowych.

Historia. W. wywodzi się ze średniow. ang. cechów murarskich, a ściślej ze związków wolnych mularzy (ang. freemasons), budowniczych katedr got., oraz ze zrzeszeń różokrzyżowców; legendy masońskie przedłużały genezę w. aż po czasy budowania Świątyni Jerozolimskiej (Salomon i Hiram). Organizacje cechowe miały cele nie tylko zawodowe (przekaz umiejętności i sekretów), także samopomocowe, charytatywne i towarzyskie, a wreszcie rel.-światopoglądowe.

Na W. Brytyjskich w 2. poł. XVII i na pocz. XVIII w. do zamierających bractw budowniczych katedr wstępowali licznie ludzie nauki, wykształcona szlachta i arystokraci. Dotychczasowe w. rzemieślnicze przekształciło się w w. symboliczne, zw. też filozoficznym. Momentem przełomowym było zjednoczenie 4 lóż Londynu w Wielką Lożę (1717). W nowej organizacji skupili się zamożni i wykształceni zwolennicy wczesnego oświecenia, zwł. tolerancji światopoglądowej i polit., swobody sumienia i wolności obywatelskiej oraz braterstwa. Podstawowe zasady zostały sformułowane w Konstytucji Wolnych Mularzy (1723), stanowiącej odtąd prawie niezmienną podstawę ideową i organizacyjną w. Niebawem powstały loże w kontynent. Europie — w Paryżu (1725), Madrycie (1728), Florencji (1729), Hamburgu (1733) — i Ameryce Pn. (Filadelfia, przed 1733). W. zostało szybko przeszczepione do monarchii Habsburgów i do Rosji.

Ówczesne loże były ogniskami oświecenia i działalności filantropijnej. Na kontynencie eur., jako ośrodki kwestionujące późnofeud. porządek stanowy (m.in. też wpływy hierarchii wyznaniowych i zakonów, zwł. jezuitów), tworzyły nowe ramy organiz. dla ruchu emancypacji mieszczaństwa, uczestniczyły w intelektualnym przygotowaniu rewolucji fr. 1789–99 i walce o niepodległość stanów Ameryki Pn., później Ameryki Łac. oraz o zjednoczenie Włoch; stały się ogniwem między stowarzyszeniami XVIII w. a partiami politycznymi. W Europie kontynent. do w. przeniknęli członkowie stowarzyszeń mistyków, alchemików itp.

Powstały rozmaite wolnomularskie systemy (ryty, obrządki, zakony), które do 3 podstawowych stopni wtajemniczenia dołączyły kolejne, tzw. stopnie wyższe; w niektórych lożach zaczęto uprawiać alchemię, magię i in. „wiedzę tajemną”. Pod koniec XVIII w. w. przeważnie powróciło do postaw racjonalist., zachowało jednak pewne elementy nabyte, np. systemy stopni wyższych; najbardziej rozpowszechnił się 33-stopniowy Obrządek Szkocki — Dawny i Uznany. W miarę rozwoju w. w poszczególnych krajach powstawały Wielkie Loże (Wielkie Wschody) — 1736 we Francji, 1744 w Prusach, 1756 w Niderlandach i Szwecji. Placówki (wyżej 3. stopnia) systemów wielostopniowych z czasem na ogół tworzyły odrębne krajowe struktury organiz. z własnym zwierzchnictwem — w obrządku szkockim jest nim Rada Najwyższa.

Deizm w. i równorzędne traktowanie wszystkich wyznań chrześc., niebawem też innych religii, często również — gł. w krajach katol. — oświeceniowy antyklerykalizm, spowodowały wrogi do niego stosunek wszelkiej ortodoksji religijnej. Papież Klemens XII (bulla z 1738) uznał w. za organizację wywrotową i jej członków obłożył ekskomuniką. Takie nastawienie do w. utrzymało się w Kościele katol. do poł. XX w., następnie uległo pewnemu złagodzeniu. Przeciwnicy w. zarzucali mu podważanie religii chrześc. i porządku społ. (inspiracja dla ruchów rewol., liberalnych i lewicowych) oraz dążność do odgórnego manipulowania społeczeństwami przez „oświeconych”. Podejrzliwość wzbudzała tajemnica otaczająca w., co rodziło oskarżenia o metody spiskowe, chęć opanowania po kryjomu kierownictwa państw, partii polit. i organizacji, a wreszcie o osiąganie nieuczciwych korzyści przez wzajemne wspieranie się. Poglądy w. bywają interpretowane jako kontynuacja tradycji gnostyckiej i bezzasadne gloryfikowanie możliwości człowieka.

Pod koniec XIX w. ukształtowały się 2 gł. nurty w. — anglosaski (tzw. w. regularne) i fr. (rom., tzw. w. nieregularne). Pierwszy, oparty na masowych organizacjach, które stały się organizacjami filantropijnymi elit oraz burżuazji i zamożnej części warstw średnich, wymagał od członków wiary w Boga traktowanego ponadkonfesyjnie, pod nazwą Wielkiego Budowniczego Świata, zabraniał rozmów w lożach na temat religii i polityki.

Ideowo bliskie mu w. skandynawskie i większość w. niemieckiego (przed 1933) przyjmowały wyłącznie chrześcijan. Natomiast we Francji w. uznało siebie za spadkobiercę ideałów rewolucji fr. 1789–99, powołanego do ich upowszechnienia na całym świecie. Po 1870 w., zdecydowanie republ. i antyklerykalne, zaczęło uczestniczyć w życiu publ., odegrało ważną rolę w rozdziale Kościoła od państwa (1905) i laicyzacji szkolnictwa. Wiarę w Boga traktowało jako sprawę pryw. członków. Ten model w. przejęły inne kraje rom., częściowo latynoamer., odrodzone (1868) w. węgierskie, nowo powstałe w. rumuńskie i serbskie oraz zał. po 1906 loże w Rosji.

W. w państwach ententy wywarło wpływ na niektóre decyzje konferencji pokojowej w Paryżu (1919), w tym na powołanie Ligi Narodów. Po I wojnie świat. powstały Wielkie Loże w Austrii, Polsce, Jugosławii, Czechosłowacji i Finlandii. Zdecydowanie wrogą postawę wobec w. zajęły po I wojnie świat. ugrupowania nacjonalist., ruchy totalitarne i reżimy autorytarne. W 1920 w. zostało zabronione na Węgrzech, 1925 — we Włoszech, loże zlikwidowano w rewol. Rosji; IV Kongres Międzynarodówki Komunist. (1922) zabronił komunistom całego świata należeć do w. Wobec postępów faszyzmu w., zwł. nurtu fr., opowiedziało się po stronie demokracji, współpracowało z frontami lud. (Francja, Hiszpania); 1933–41 rozwiązano bądź zmuszono do samorozwiązania organizacje wolnomularskie w Niemczech, Portugalii, Turcji, Rumunii, Austrii (po Anschlussie), Polsce, Czechosłowacji, Jugosławii, Finlandii i Bułgarii.

Podczas II wojny świat. zostało zlikwidowane w krajach okupowanych przez Niemcy. Po jej zakończeniu szybko odrodziło się w Europie Zach.: we Włoszech, Danii, Norwegii i Finlandii oraz Austrii i RFN, m.in. dzięki pomocy udzielonej przez w. USA. W. zachodnioeuropejskie opowiedziało się — oprócz Wielkiego Wschodu i Wielkiej Loży Francji — za nurtem anglosaskim. Z czasem w wielu krajach powstały drobne organizacje nurtu fr., lecz nie zostały zaakceptowane przez nurt anglosaski. Oba kierunki poparły plan Marshalla i integrację Europy Zachodniej. Niektóre loże i całe organizacje wolnomularskie udzielały pomocy byłym koloniom w walce wyzwoleńczej. W niektórych państwach postkolonialnych, najwcześniej w Indiach (1961), a od lat 70. w krajach byłej Fr. Afryki Zach. powstały samodzielne organizacje wolnomularskie.

Od pocz. lat 60. fundamentalizm muzułmański i nacjonalizm arab. ustosunkowywały się do w. jednoznacznie wrogo, co doprowadziło do likwidacji lóż w Iranie, Afryce Pn. (z wyjątkiem Maroka) i niemal na całym Bliskim Wschodzie.

Po 1944 w. odrodziło się w Rumunii, na Węgrzech i Czechosłowacji, 1948–51 zostało ponownie zlikwidowane, wznowiło działalność pod koniec lat 80.; dzięki pomocy w. Austrii, Włoch i Niemiec założono Wielkie Loże w Budapeszcie (27 XII 1989), Belgradzie (23 VI 1990), Pradze (17 XI 1990) i Bukareszcie (24 I 1993) oraz lożę w Sofii; wiosną 1999, przy wydatnej pomocy w. Finlandii, powstała w Tallinnie Wielka Loża Estonii. Równocześnie powstały loże tworzone przez Wielki Wschód Francji — VIII 1991 pierwszą lożę otworzono w Moskwie, 1992 w Tallinnie, 1993 w Wilnie, następnie w kilku miastach Ukrainy.

W USA i na wyspach M. Karaibskiego działa w. murzyńskie (Black Masonry, Negro Masonry, African Masonry); 1787 powstała pierwsza loża w Bostonie, 1791 pierwsza African Grand Lodge tamże; obecnie istnieje ok. 40 Wielkich Lóż Prince Hall, przeważnie nie uznawanych przez inne Wielkie Loże i Wschody. Działa także w. mistyczne (od pocz. XIX w. gł. obrządek Memphis-Misraim), obecnie gł. we Francji, Belgii, Włoszech i Ameryce Łacińskiej. Na marginesie wszystkich odłamów funkcjonuje, gł. w USA, tzw. w. pokątne.

Formacje wolnomularskie były stowarzyszeniami męskimi, przy niektórych, przejściowo, istniały podporządkowane im loże kobiece, „adopcyjne”, z odrębną symboliką i rytuałami. Pod koniec XIX w. powstało w. mieszane, jednakowo traktujące członków obu płci; 1893 powstała pierwsza taka loża w Paryżu, kolejne w krajach Europy Zach. i obu Amerykach, skupione w strukturze ponadpaństw. — Zakonie Wszechświat. Zjedn. Wolnomularstwa „Le Droit Humain” z Radą Najwyższą w Paryżu. Po 1945 we Francji, następnie w innych krajach, powstały samodzielne loże kobiece z Wielkimi Lożami.

Część krajowych stowarzyszeń (central) wolnomularskich łączy się w luźne porozumienia. W 1961 z inicjatywy Wielkich Wschodów Francji i Belgii 12 stowarzyszeń z 10 krajów utworzyło CLIPSAS (Centre de Liaison et d’Information des Puissances Maçonniques Signataires de l’Appel de Strasbourg), z siedzibą w Brukseli; 1966 należało do niego 45 central w. męskiego, wyłącznie nieregularnego, z Europy, Ameryki Łac. i Afryki (ok. 65 tys. czł.); od 1983 przyjmuje też centrale w. mieszanego i kobiecego. W 1961 powstało The International Masonic Union „Catena”, do którego należy ponad 10 central, gł. europejskich, w. mieszanego i kobiecego.

W 1982 w. kobiece utworzyło CLIMAF (Centre de Liaison Internationale pour la Maçonnerie Féminine). W 1996 z CLIPSAS wystąpił Wielki Wschód Francji i wraz z Zakonem „Le Droit Humain” oraz 2 innymi organizacjami powołał AMIL (Association Maçonnique Internationale et Libérale), z siedzibą w Brukseli. W 1998 powstało kolejne porozumienie SIMPA (Secrétariat Internationale Maçonnique des Puissansces Adogmatiques); 2001 skupiało 25 central w. męskiego, mieszanego i kobiecego — wyłącznie nurtu nieregularnego. Działają też inne, przeważnie regionalne porozumienia, np. zał. 1947 Interamer. Konfederacja Mularska (jednoczy centrale Ameryki Łac.). Nurt regularny nie powołał własnego porozumienia central, jego funkcje pełni Konferencja Wielkich Mistrzów Ameryki Pn. (zał. 1909). W jej corocznych spotkaniach biorą też udział wielcy mistrzowie central nurtu regularnego z Ameryki Łac. i in. regionów. Stały Sekretariat Konferencji decyduje o uznaniu danej centrali za regularną i dopuszczeniu jej przedstawiciela do udziału w spotkaniach. Wolnomularzy z różnych krajów indywidualnie zrzesza Powsz. Liga Wolnomularska (zał. 1905), jej członkowie są skupieni w grupach krajowych, od 1966 przyjmuje również kobiety; co 2 lata organizuje kongresy.

W. męskie (bez murzyńskiego i mistycznego) na pocz. 1932 skupiało w 173 centralach 3,31 mln czł. (w tym regularne: w 80 centralach 2,69 mln osób), pod koniec 1945 — w 142 centralach 3 mln (w tym regularne: w 74 centralach 2,96 mln osób), 2000 — w 286 centralach 3,8 mln czł. (w tym regularne: w 166 centralach 3,5 mln osób). W 2000 do w. mistycznego należało ok. 6 tys. osób. W. pokątne białych było zorganizowane w 115 centralach wyłącznie na terenie USA. W 2000 w. czarnych skupiało w 45 centralach 212 tys. czł. (w tym w USA w 41 centralach 210 tys. osób), a w. pokątne liczyło 39 central (w tym 27 w USA, 10 w Ameryce Łac. i 2 w Kanadzie). Zakon „Le Droit Humain” 2001 skupiał ok. 25 tys. czł. w 19 federacjach, 13 jurysdykcjach i 20 placówkach pionierskich. Samodzielne w. kobiece (zał. 1946 we Francji) 2001 liczyło 12 central (w tym we Francji — oprócz zwyczajnej — 1 centrala nurtu mistycznego).

Wolnomularstwo w Polsce. Pierwsze placówki w. w Polsce powstały w Warszawie: Czerwone Bractwo (1721; czł. M.F. Czartoryski, F.M. Ossoliński) i loża Trzech Braci (1729–67, z przerwami), następnie m.in. w Poznaniu, Lwowie i Gdańsku. Założona 1767 w Warszawie loża Cnotliwego Sarmaty (przewodn. A.F. Brühl) została 1769 przekształcona w Wielką Lożę „Cnotliwego Sarmaty” (wielki mistrz A. Moszyński); prowadziła działalność charytatywną (m.in. pomoc lekarska ubogim), utrzymywała stosunki z Wielką Lożą Anglii; podupadła 1772.

Później powstałe loże utworzyły 1781 Wielką Lożę Nar. Wielkiego Wschodu Pol. (od 1784 Wielki Wschód Królestwa Pol. i W. Księstwa Litew.; wielcy mistrzowie: I. Potocki, A. Mokronowski, S.Sz. Potocki, K.N. Sapieha); istniała do 1793; 74 wolnomularzy — przeważnie zwolenników Konstytucji 3 maja — było posłami na Sejm Czteroletni. W Księstwie Warsz. powstały nowe loże pol., 1810 Wielki Wschód Nar. (od 1812 Wielki Wschód Nar. Polski; 1812 — 12 lóż; wielcy mistrzowie: L. Gutakowski, S.K. Potocki, A. Rożniecki); popierał Napoleona I, następnie Aleksandra I Romanowa; 21 IX 1821 w. zostało rozwiązane postanowieniem namiestnika J. Zajączka.

Tylko w zaborze prus. nadal istniały loże niem.; w Galicji zakaz działalności w. obowiązywał od 1794. Na pocz. XX w. nastąpiło wznowienie w. — 1910 utworzono w Warszawie lożę Wyzwolenie (przewodn. R. Radziwiłłowicz), podległą Wielkiemu Wschodowi Francji; kolejne loże powstały 1910–14 w Kaliszu, Lublinie, Wilnie i loża pol. w Petersburgu; 1915–18 nastąpił ich upadek, z wyjątkiem loży warszawskiej. Od 1919 rozwój — 1920 powstała Wielka Loża Nar. „Polacy Zjednoczeni” (następnie Wielka Loża Nar. Polski; pierwszy wielki mistrz Radziwiłłowicz) i Rada Najwyższa Polski (kierownictwo placówek wyższych stopni obrządku szkockiego; wielkim komandorem do 1929 był A. Strug, 1929–38 — S. Stempowski), w różnych latach działało 8–14 lóż, skupiających 200–330 członków.

Politycznie były one związane z obozem belwederskim, 1926 poparły przewrót majowy; od 1928 narastały różnice z kierownictwem obozu piłsudczyków; 1937–38 loże popierały Kluby Demokr.; 26 X 1938 Wielka Loża rozwiązała się, 22 XI 1938 na mocy dekretu prez. RP rozwiązano organizacje w. i pokrewne; jednak 1938–45 nadal działały drobne grupy wolnomularzy w Warszawie i Krakowie. W 1925–38 były czynne pol. loże mieszane, od 1933 zjednoczone w Federacji Pol. „Le Droit Humain” (szef W. Bocheński). W zach. Polsce działały loże niem., które 1921 utworzyły Związek Lóż Niem. w Polsce (6–15 lóż), początkowo ponad 500 czł., stopniowo słabły, 1938 zostały rozwiązane.

W Paryżu od 1940 (przerwa VI 1940–49 i 1953–57) działała loża Kopernik (w Wielkiej Loży Francji, od 1992 Wielkiej Loży Nar. Francji), zał. przez wolnomularzy pol., uchodźców po IX 1939. W Warszawie 12 II 1961 wznowiono dawną lożę Kopernik, tajną do 1991, kiedy podzieliła się na 3 loże; 27 XII 1991 utworzono Wielką Lożę Nar. Polski z 5 lożami (pocz. 2002); 18 X 1993 ukonstytuowała się Rada Najwyższa Polski.

Odrębnie działają w Polsce loże podległe Wielkiemu Wschodowi Francji — pierwsza zał. 26 IV 1991 w Warszawie, ogółem 6 lóż w kilku miastach. W 1993 powstała w Warszawie loża Zakonu „Le Droit Humain”; w 2002 działało 5 lóż i 2 placówki wyższych stopni wtajemniczenia; 23 II 2002 utworzyły one Federację Pol. Międzynar. Zakonu Mieszanego „Le Droit Humain”. 4 XI 2000 ukonstytuowała się w Warszawie loża Prometea, wchodząca w skład Wielkiej Loży Żeńskiej Francji. W 2010 działały cztery niezależne organizacje (obediencje) wolnomularskie.

Wolnomularze. W praktyce w. skupia osoby z warstw wyższych i średnich. W ciągu ponad 2 i pół wieku należało do niego wiele osobistości życia publ., sławni wojskowi, wybitni przedstawiciele nauki, techniki, kultury, literatury, sztuki, a także przedsiębiorcy.

Wśród nich:

• cesarze: Franciszek I (rzym.-niem.), Wilhelm I i Fryderyk III (Niemcy), Pedro II (Brazylia);
• królowie: Jerzy IV, Wilhelm IV, Edward VII, Edward VIII, Jerzy VI (W. Brytania), Leopold I (Belgia), Fryderyk II i Fryderyk Wilhelm III (Prusy), Jerzy I, Konstantyn I i Jerzy II (Grecja), wielu władców Danii, Norwegii i Szwecji, Isma’il Pasza (chedyw Egiptu), Habibullah Chan (Afganistan), Bhupinandra Singh i Jadawindra Singh (maharadżowie Patijali), Jagatjit Singh (maharadża Kapurthali), Syed Mohammed Raza (nawab Rampuru);
• prezydenci: G. Washington, J. Monroe, Th. Roosevelt, F.D. Roosevelt, W.G. Harding, H.S. Truman, L.B. Johnson, G.R. Ford i in. (USA), L. Gambetta, F. Faure i P. Doumer (Francja), J. Furrer i E. Frey (Szwajcaria), A.J. d’Almeida (Portugalia), E. Beneš (Czechosłowacja), K. Atatürk (Turcja), B. Juares (Meksyk), M. Ferraz de Campos (Brazylia), A. Somoza (Nikaragua), S. Allende (Chile), M.L. Quezon i M.A. Roxas (Filipiny);
• wojskowi: marszałkowie — G.L. von Blücher (Prusy), J. Joffre (Francja), wszyscy marszałkowie napoleońscy, A. Wellington, H. Kitchener i C. Auchinleck (W. Brytania), A. von Gneisenau (Prusy); admirałowie H. Nelson (W. Brytania) i A. von Tirpitz (Niemcy); generałowie — M. Clark, G. Marshall i J. Pershing (USA), G. von Scharnhorst (Prusy);
• przywódcy rewolucji i powstań: S. Bolívar i J. de San Martin (Ameryka Łac.), J.P. Marat (Francja), G. Garibaldi (Włochy), L. Kossuth (Węgry);  
• politycy i mężowie stanu: B. Franklin, Th. Dewey, J.E. Hoover, B. Goldwater (USA), J.A. Macdonald, J. Diefenbaker (Kanada), E. Burke, C. Rhodes, W.L. Churchill (W. Brytania), L. Bourgeois, G. Mollet (Francja), K.A. von Hardenberg, H. von Stein (Prusy), G. Stresemann, H. Schacht (Niemcy), Th. Dehler (RFN), W. Makłakow, A. Kierenski (Rosja), J. Masaryk (Czechosłowacja), G. Andrássy (Węgry), B. Cavour (Włochy), D. Hammarskjöld (sekr. generalny ONZ);
• odkrywcy i podróżnicy: D. Badia, R.F. Burton, R.E. Byrd, R.E. Peary, R.F. Scott, E.H. Shackleton; Ch.A. Lindbergh (lotnik),
• astronauci — E.E. Aldrin, G. Cooper, D. Eisele, J. Glenn, V. Grisson, E. Mitchell;  uczeni i wynalazcy: J. Le Rond d’Alembert, G.A. Eifel, J.G. Fichte, A. Flemming, I. Guillotin, E. Jenner, J.M. i J.-É. Montgolfier;
• pisarze i poeci: E. Ady, P.A. Caron de Beaumarchais, R. Berns, L. Börne, G.G. Casanova di Seingalt, M. Twain, C. Desmoulins, A.C. Doyle, E. Gibbon, J.W. Goethe, H. Heine, J.G. Herder, R. Kipling, G.E. Lessing, Ch.L. de Secondat Montesquieu, C. von Ossietzky, A. Pope, A. Puszkin, W. Scott, J. Swift, K. Tucholsky, Voltaire, L. Wallace, Ch.M. Wieland, O. Wilde;
• artyści: malarze — L. Corinth, W. Hogarth, A. Mucha, C. i E. Vernet, E. Baily; rzeźbiarze — J.A. Houdon, B. Thorwaldsen; muzycy i kompozytorzy — Th. Arne, J.S. Bach, I. Berlin, F. Boieldieu, J. Haydn, F. Liszt, G. Mayerbeer, W.A. Mozart, J. Sibelius, J. Sousa; aktorzy — G. Bancroft, D. Fairbanks st., C. Gable, O. Hardy, Al Jolson, H. Lloyd, T. Mix, R. Skelton, J. Wayne;
• producenci filmowi: W. Hays, L. Mayer, I. Thalberg, J. Warner, W. Wyler, D. Zanuck, A. Zukor;  przedsiębiorcy: H. Ford, K.C. Gilette, Ch.C. Hilton, C.B. Mille, Rothschildowie (Nathan Meyer, James Meyer, Anselm i Ferdinand), K. Russ-Suchard, J. Wannamaker; J.H. Dunant, M. Montefiore.

W Rzeczypospolitej szlacheckiej i Królestwie Pol. członkami lóż byli m.in.: król Stanisław August Poniatowski, F. Rutowski (syn Augusta II), H. von Brühl, ks. A.K. Czartoryski (i jego synowie Adam Jerzy i Konstanty Adam), S. Lubomirski, A. Mokronowski, Ignacy, Stanisław Szczęsny i Stanisław Kostka Potoccy, K.N. Sapieha, konfederat barski M. Wielhorski, wojskowi: J. Aksamitowski, J.H. Dąbrowski, I. Działyński, ks. J. Poniatowski, A. Rożniecki, W. Łukasiński, prez. Warszawy J. Węgleński, ministrowie F.K. Lubecki-Drucki, T.A. Mostowski, poseł T.K. Tymowski, senatorzy A. Chodkiewicz, L. Plater, literaci: K. Brodziński, J. Brykczyński, L.A. Dmuszewski, C. Godebski, A. Fredro, B. Kiciński, L. Osiński, kompozytorzy J. Elsner, K. Kurpiński, M.K. Ogiński, aktor W. Bogusławski, młodzi konspiratorzy W. Heltman, L. Mierosławski, T. Zan. W II RP: prez. G. Narutowicz, premierzy K. Bartel, M. Zyndram-Kościałkowski, ministrowie: W. Chodźko, S. Czerwiński, H. Gliwic, W. Staniewicz, A. Zaleski, dyplomaci: M. Arciszewski, W. Baranowski, W. Grzybowski, S. Kętrzyński, R. Knoll, J. Łukasiewicz, S. Patek, gen. B. Wieniawa-Długoszowski, gen. M. Karaszewicz-Tokarzewski, komandor B. Müller, działacze polit.: M. Downarowicz, T. Dyboski, T. Filipowicz, W. Łypacewicz, S. Osiecki, S. Posner, A. Pragier, B. Siwik, S. Thugutt, literaci i krytycy lit.: J. Kaden-Bandrowski, A. Strug, J. Stempowski, S. Stempowski, aktor J. Osterwa, dziennikarze W. Giełżyński, J. Wasowski. W PRL: ekonomiści T. Gliwic, E. Lipiński, historyk literatury J.J. Lipski, poeta A. Słonimski.

Żródła

• S. Małachowski-Łempicki Wykaz polskich lóż wolnomularskich oraz ich członków w latach 1738–1821, Kraków 1929;
• L. Hass Sekta farmazonii warszawskiej. Pierwsze stulecie wolnomularstwa w Warszawie (1721–1821), Warszawa 1980;
• L. Chajn Polskie wolnomularstwo 1920–1938, Warszawa 1984;
• L. Hass Masoneria polska XX wieku. Losy, loże, ludzie, Warszawa 1996;
• tegoż Wolnomularze polscy w kraju i na świecie 1821–1999, Warszawa 1999.
• A. Wolfstieg Bibliographie der freimaurerischen Literatur, Bd. 1–4, Leipzig 1923–26;
• Dictionnaire de la franc-maçonnerie, éd. D. Ligou, Paris 1987;
• P. Naudon Histoire générale de la Franc Maçonnerie, Paris 1987;
• F.L. Pick, G.N. Knight The Pocket History of Freemasonry, London 1991;
• K. Henderson, T. Pope Freemasonry Universal. A New Guide to the Masonic World, vol. 1–2, Williamstown 1999;
• E. Lennhoff, O. Posner, D.A. Binder Internationales Freimaurerlexikon, München 2000.

Ludwik Hass

© Treść hasła pochodzi z serwisów wiedzowych PWN; zobacz sam: Encyklopedia PWN, Słowniki języka polskiego i Słowniki obcojęzyczne.