Pierwsze wzmianki o Żydach w Końskich pochodzą z 1588 r., kiedy Zygmunt III Waza zezwolił Żydom koneckim na zakup żywności i innych dóbr w miastach i wsiach Królestwa. Uprawnienia te potwierdził Władysław IV w 1635 roku. Żydzi otrzymali również zezwolenie na budowę domów.

W XVIII w. Końskie było zamieszkiwane przez 1556 osób, w tym 164 Żydów (czyli 10,5%). Gmina wyznaniowa istniała już najprawdopodobniej w II połowie XVIII wieku. Część Żydów koneckich zajmowało się handlem. Wśród 18 kupców żydowskich handlujących we Frankfurcie w 1765 r. wymienieni są Żydzi z Końskich.

Lokacja miasta nastąpiła dopiero w 1748 roku. W 1759 r. znajdowało się w Końskich 15 domów żydowskich. W 1775 r. Żydzi posiadali 207 dymów (domów), uzyskali też pozwolenie na nową bożnicę.

W 1787 r. do Końskich przyjechał król Stanisław August – witali go również Żydzi. W 1790 r. Żydzi mieszkali w jedenastu na 212 domów w mieście, a także w siedmiu domach należących do katolików. Pierwszym znanym z imienia rabinem w Końskich był Jekutiel (1820), uczeń Widzącego z Lublina. Następnie funkcję tę pełnili Mendel (ok. 1829) i Joszua Kinsk. W II połowie XIX w. rabinem w Końskich był Mojżesz Jechiel Ha-Lewi Staszewski, natomiast w 1896 r. – Joaw Joszua Weingarten.

Właściciel dóbr wokół Końskich, Jan Małachowski, pozwalał na osiedlanie się Żydów w swoim majątku i decydował o opłatach z tym związanych. W 1817 r. w rynku Małachowscy wybudowali kramy, nazwane Annotargiem. Te miejsca handlowe w większości dzierżawili Żydzi. W 1846 r. powstały jatki drewniane na ulicy Jatkowej, które również wydzierżawiali Żydzi. Ludność wyznania mojżeszowego zamieszkiwała głównie ulice w centrum miasta, wokół rynku. Były to: ul. Żydowska (następnie Berka Joselewicza), Pocztowa, Szewska, Warszawska, Bugaj, Piotrkowska, Zatylnia i Kazanowska. Szczególnie zaniedbana była ul. Berka Joselewicza, zamieszkiwana przez żydowski proletariat.

Handlarzami żelazem z lat 1810–1827 byli: Icek Rozenfeld, Mosiek Chęciński, Dawid Manowicz, Herszla Wajsman, Szmul Przednówek, Abram Jakubowicz, Herszek Cyna, Herszla Kronenblum (następnie Szaja) i Rafał Rafałowicz. Rzemieślnicy wyznania mojżeszowego specjalizowali się również w produkcji bryczek, wozów i powozów. Swoje towary sprzedawali w okolicy, ale również m.in. w Warszawie i poza Królestwem, np. na terenie Ukrainy. W połowie XIX w. z handlu żelazem słynęli: Hil Wiślicki i Welwa Neufeld.

W latach sześćdziesiątych XIX w. Żydom przyznano prawa obywatelskie. Zamieszkiwali okolice Rynku ze względu na dogodność miejsc handlowych i rzemieślniczych. Były to ulice: Berka Joselewicza (Żydowska), Krakowska, Kazanowska, Kopce, Trzeciego Maja, Nowy Świat, Jatkowa, Przechodnia, Warszawska i Małachowskiego.

Żydzi wywierali wpływ na charakter miasta. W 1871 r. tak opisywano Końskie w „Gazecie Kieleckiej”: „[Żydzi stanowili] większą połowę ludności, dlatego też w dzień sobotni na ulicach miasta, gdy starozakonni są na modlitwie, panuje w całym miasteczku uroczysta cisza, tak że własne kroki słyszysz odbijające się echem, na pustych ulicach”[1.1]. Widocznymi postaciami w miasteczku byli handlarze żydowscy: „Środek miasta stanowi plac wysadzony wokół drzewami, na nim stoi budynek zwany pociejowem, postawiony na wzór gościnnego dworu w Warszawie, mieszczący zewnątrz i we wnętrzu sklepiki żydowskie”[1.2].

Gmina wyznaniowa obejmowała obszar miasta Końskie oraz okoliczne wsie: Czarną, Stąporków, Krasną, Wąsosz. W latach 1866–1868 w skład dozoru bożniczego wchodzili: Izrael Grundman, Mosiek Wiślicki, Icek Szainfeld. Rabinem był Mojżesz Staszowski, kantorem – Judka Dembiński, mełamedem – Berek Jakubowicz, dozorcą bożnicy – Icek Wajsman. W Końskich do gminy należały: budynek drewnianej bóżnicy, cheder, mykwa. Społeczność żydowska korzystała również z własnego hotelu i szpitala. Podczas I wojny światowej sytuacja Żydów była skomplikowana, traktowano ich jako obcych. Niektórych jako zakładników wywożono w głąb Rosji, np. Mojżesza Hochberga. W 1918 r. podjęto decyzję o przymusowym wysiedleniu wszystkich osób, które nie mieszkały w Końskich przed wybuchem wojny.

W 1919 r. w pobliskiej Baryczy stacjonowało wojsko gen. Hallera. Żołnierze przeprowadzali rewizje w domach żydowskich i konfiskowali wartościowe przedmioty. Kilku Żydów zostało pobitych.

W okresie międzywojennym Żydzi brali udział w wyborach i zasiadali w Radzie Miejskiej. W 1921 r. byli to: Eljasz Bialer, Mojżesz Bialer, Leon Birencwajg, Szymon Edelist, Mojżesz Hochberg, Abram Lewin, Szlama Langa, Mordua Rajchind, Josek Rozen i Ezryl Wajntraub.

W 1925 r. Gmina Wyznaniowa w Końskich posiadała na swoim terenie jedną synagogę i 8 domów modlitwy. Liczbę członków gminy oceniano na 5600 osób[1.3]. Gmina uzyskała 31 232 zł ze składek, a 52 000 zł z rzezi rytualnej; z innych źródeł 6202,12 zł. Wszystkich dochodów gmina uzyskała 89 434,12 zł. Rabin Końskich otrzymywał pobory w wysokości 6030 zł, wydatki na administrację pochłaniały sumę 5 6028,10 zł. Gmina przeznaczyła na inwestycje 8000 zł., a na dobroczynność – 600 zł[1.4]. 24 sierpnia 1925 r. r. wybrano Zarząd gminy[1.5].

Członkami zarządu zostali:

• 1. Manes Goldbach, lat 52, handlarz, bezpartyjny,
• 2. Berek Szajewicz, lat 46, mosiężnik, bezpartyjny,
• 3. Alter Dombrowski, lat 34, kamasznik, bezpartyjny,
• 4. Szmul Ejzenberg, lat 44, tkacz, mizrachista,
• 5. Hejnoch Josek Trajman, lat 48, kupiec, ortodoks,
• 6. Eliasz Bialer, lat 68, właściciel domu, ortodoks,
• 7. Icek Rozenfeld, lat 43, kupiec, ortodoks,
• 8. Chaskiel Garfinkiel, lat 58, ortodoks.

Zastępcami członków zostali::

• 1. Josek Sztarkman, lat 40, handlarz, bezpartyjny,
• 2. Josek Milsztajn, lat 42, handlarz, syjonista,
• 3. Alter Liberman, lat 50, piekarz, bezpartyjny,
• 4. Herszek Manela, lat 70, kupiec, bezpartyjny,
• 5. Jankiel Chęciński, lat 40, krawiec, bezpartyjny,
• 6. Moszek Staszewski, lat 55, kupiec, ortodoks, przed I wojną światową był członkiem zarządu,
• 7. Symcha Ostrowiecki, lat 55, kupiec, ortodoks,
• 8. Emanuel Rozenblum, lat 38, kupiec, ortodoks.

Budżet Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Końskich za 1927 r.[1.6]

Przewidziana kwota

Przychód

• 1. Pozostałości w kasie gotówki na dzień 31 grudnia 1926 r.,
• 2. Zaległe składki za lata 1924, 1925, 1926: 12 684,99 zł,
• 3. Dochód z rzezi rytualnej: 33 000 zł,
• 4. Dochód z pokładnego: 300 zł,
• 5. Dochód z pomników: 200 zł,
• 6.Czytanie Rodału: 200 zł,
• 7. Dochód z łaźni i mykwy: 6000 zł,
• 8. Dochód ze składek: 10 208,65 zł.

Rozchód

• 1.Zaległości do uiszczenia za lata 1924, 1925, 1926: 17 717,97 zł,
• 2. Pensja roczna rabinowi Majerowi Wajngartenowi: 6704 zł,
• 3. Pensja roczna rzezakom: Majerowi Symchowiczowi: 5341 zł,
• 4. Berkowi Lewkowiczowi: 4926 zł,
• 5.  Alterowi Abramowiczowi: 4926 zł,
• 6. Pensja roczna inkasentowi od rzezi rytualnej Litmanowi Majerowi Kozłowskiemu: 1800 zł,
• 7. Pensja roczna oglądaczowi mięsa rytualnego J. Praszkiczowi: 1000 zł,
• 8. Pensja roczna kantorowi synagogi Izraelowi Ruczowi: 500 zł,
• 9. Pensja roczna kantorowi Szkoły bóźniczej Chaimowi Blisimskiemu: 450 zł,
• 10. Pensja roczna szkolnikowi synagogi Boruchowi Colce: 600 zł,
• 11. Pensja roczna szkolnikowi szkoły bóżniczej Izraelowi Goldbergowi: 400 zł,
• 12. Pensja roczna sekretarzowi gminy Boruchowi Warszawskiemu: 2080 zł,
• 13. Pensja roczna stróżowi synagogi Wojciechowi Ciniakowi: 200 zł,
• 14. Pensja roczna stróżowi cmentarza żydowskiego Mendlowi Jakubowiczowi: 300 zł,
• 15. Pensja roczna woźnemu Gminy Majerowi Rozenfeldowi: 780 zł,
• 16. Na budowę rzeźni drobiu: 2000 zł,
• 17. Na remont szkoły bóżniczej: 600 zł,
• 18. Na ogrzewanie łaźni i mykwy: 6000 zł,
• 19. Na czynsz na lokal na biuro gminy: 200 zł,
• 20. Na opał i światło w lokalu gminy: 200 zł,
• 21. Na materiały piśmiennicze, różne druki i kwestionariusze: 650 zł,
• 22. Na składkę ogniową od nieruchomości gminy: 846 zł,
• 23. Na opał i światło szkoły bóżniczej i synagogi: 600 zł,
• 24. Na nieprzewidziane wydatki dla tutejszych i przejeżdżających ubogich Żydów: 1000 zł,
• 25. Na zakup 12 krzeseł dla biura gminy: 100 zł,
• 26. Na rajskie jabłka dla biednych Żydów tutejszej gminy: 100 zł,
• 27.Na rzecz Kasy Chorych: 1000 zł,
• 28. Na uregulowanie czynszu od wieczystej dzierżawy dla placu pod cmentarz żydowski za lata 1925, 1926, 1927: 50 zł,
• 29. Na koszta uregulowania tytułu własności nieruchomości gminy: 500 zł,
• 30. Emerytura wdowie po rzezaku Fajdze Łaje Symchowicz: 300 zł,
• 31. Emerytura wdowie po rzezaku Cyrle Szafharce: 300 zł,
• 32. Subsydia dla szkoły wyznaniowej żydowskiej „Talmud Tora”: 300 zł,
• 33. Subsydia dla domu sierot, biednych dzieci wyznania mojżeszowego: 200 zł.

Razem: 62671,10 zł

Podczas wyborów w 1931 r. na stanowisko przewodniczącego Zarządu Gminy wybrano Józefa Szymona Kinderlerera, na zastępcę przewodniczącego Josefata Henocha Trajmana, przewodniczącego Rady Gminy Moszka Hochberga i zastępcę Mojżesza Mordkę Mintza[1.7]. 19 listopada 1932 r. na posiedzeniu omawiano wysokość opłaty za ubój rytualny. Obecni byli:

• 1. Kinderlerer Josef – przewodniczący,
• 2. Ejzman Chil,
• 3. Dąbrowski Alter,
• 4. Sakowski Moszek,
• 5. Sztarkman Josek,
• 6. Szarfarc Berek,
• 7. Wajngarten Majer – rabin.

Nie przybyli: Hejnoch Trajman i Zelig Grundman.

Wysokość opłaty za ubój rytualny określono na:

• Od wołu i krowy: 7 zł
• Od cieląt i kozic: 3 zł
• Od gęsi: 0,50 zł
• Od gęsi na wywóz: 0,30 zł
• Od kur i kaczek: 0,40 zł
• Od kur i kaczek na wywóz: 0,20 zł[1.8].

W 1933 r. wpłynęły do Urzędu Wojewódzkiego w Kielcach dwie anonimowe skargi na sposób działania Gminy Wyznaniowej w Końskich. Jedna z nich dotyczyła dzierżawcy łaźni Jakuba Wigdersohna.

Rada Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Końskich została wybrana 8 listopada 1936 r., natomiast zarząd Rady 20 czerwca 1937 roku. W społeczności żydowskiej przeważali bezpartyjni (33%). W wyborach taki sam wynik – po 25% – osiągnęli syjoniści i zwolennicy Agudy. Taki sam procent poparcia osiągnęli także ortodoksi i mizrachiści – po 8,5%[1.9].

W mieście wykryto proceder nielegalnego uboju rytualnego. Zajmował się nim m.in. rzezak rytualny Berek Strobiński[1.10].

W Końskich od 1922 r. rabinem był Majer Wajngarten. Urodził się on 4 czerwca 1885 r. w Lutomiersku jako syn Szyji i Sury Małki. Zdobył wykształcenie domowe. Był żonaty i posiadał jedno dziecko. Mieszkał na ulicy 3 Maja. Zatwierdzenie Majera Wajngartena było problematyczne – po śmierci ojca pełnił funkcję rabina bezprawnie. Od 1911 r. pomagał ojcu w pełnieniu urzędu jako niezatwierdzony podrabin. 16 stycznia 1931 r. zdał egzamin ustny i pisemny ze znajomości języka polskiego przed Komisją Egzaminacyjną w Urzędzie Wojewódzkim w Kielcach[1.11]. Został zatwierdzony przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego na stanowisku rabina w Końskich 7 czerwca 1933 roku. Nie angażował się w działalność polityczną ani społeczną, był ortodoksem[1.12].

Wpływ Żydów na rozwój gospodarczy Końskich był znaczny. Na 34 zakłady zarejestrowane w 1927 r. 26 znajdowało się w posiadaniu ludności żydowskiej. Funkcjonowały następujące zakłady przemysłowe:

• fabryka odlewów żeliwnych i emaliowanych „Słowianin”,  powstała w 1899 roku. Jej właścicielami byli Abraham Ajzenberg i Mojżesz Hochberg. Wyroby wysyłano do Danii, Finlandii, Bułgarii i w głąb Rosji;
• odlewnia i zakłady mechaniczne, powstały w 1901 roku. Właścicielem był Mendel Piżyc;
• fabryka odlewów żelaznych, maszyn rolniczych i wentylatorów, powstała w 1903 roku. Właścicielem był Szaja Kronenblum. Zakład działał przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego i podczas wojny. Do dzisiaj pozostało kilka budowli należących do Kronenblumów;
• Josek Mintz, handlowiec, w 1910 r. zakupił odlewnie w Krasnej i Nieborowie koło Stąporkowa. Odlewnia „Neptun” powstała w 1913 r. Właściciel nie cieszył się dobrą opinią w środowisku robotniczym. Mintz korzystał z pracy nieletnich robotników, niewygodnych zwalniał i przyjmował ich z powrotem na gorszych warunkach. Niektóre osoby zwalniano przed przepracowaniem jednego pełnego roku, przez co tracili oni prawo do urlopu i zasiłku dla bezrobotnych. W zakładzie dochodziło do częstych strajków. W 1935 r. w Fabryce „Neptun” J. Mintz w Końskich zatrudnionych było około 60 Żydów[1.13];
• mydlarnia, której właścicielem był Lejbuś Młynek[1.14];
• odlewnia mosiądzu Kałmy Rozencwajga oraz Judki Cyny i Wolfa Borensztajna;
• fabryka wódek słodkich Z. Grundmana i W. Szlachtera (Szlamtera)[1.15]. W 1920 r. zakład zatrudniał 13 robotników.;
• olejarnia Berka Rabinowicza[1.16].

Duży wkład w rozwój przemysłu metalurgicznego w województwie kieleckim miał Mojżesz Hochberg, pochodzący z Baru. Przybył on do Polski pod koniec XIX w. i upodobał sobie miasteczko Końskie. W 1899 r. założył fabrykę odlewów żelaznych pod nazwą „Słowianin”, nastawioną głównie na wywóz produktów w głąb Rosji. Zakład produkował odlewy żelazne używane do kanalizacji, części do pieców, prasowaczki, garnki surowe i emaliowane. W okresie świetności zakład zatrudniał około 1 tys. robotników (w 1913 r. – 850 pracowników fizycznych). Na początku państwowości polskiej przedsiębiorstwo przeżywało problemy, co widoczne było w zatrudnieniu. W 1920 r. fabryka dawała pracę jedynie 300 robotnikom. W 1929 r. przedsiębiorstwo zostało przekształcone w spółkę. W skład zarządu weszli: Mojżesz Hochberg i Jan Marciniak. Dyrektorem został Szymon Weinberg, Wacław Styburski i Zdzisław Miedziejewski. Kapitał spółki wynosił 650 000 zł.

Mojżesz Hochberg był społecznikiem i działaczem. Dzięki jego inicjatywie powstał w Końskich dom dla sierot żydowskich. Hochberg zasiadał w sejmiku powiatu koneckiego, był radcą Izby Przemysłowo–Handlowej w Sosnowcu. Dopuścił się jednak także fałszerstwa na dużą skalę. Produkty wytwarzane w swoim zakładzie sygnował monogramem grudziądzkiej firmy „Herzfeld et Victorius”. Sprawę wykryto, właściciel „Słowianina” został ukarany wysoką grzywną, co doprowadziło do problemów finansowych przedsiębiorstwa. Mojżesz Hochberg przestał być właścicielem zakładu, objął w nim stanowisko kierownika[1.17].

Wśród handlarzy koneckich w okresie międzywojennym przeważali Żydzi. W 1919 r. stragany na Rynku dzierżawiło 20 osób, spośród nich 12 to Żydzi. W 1925 r. do przetargu na dzierżawę jatek miejskich stanęło 12 osób, w tym 8 Żydów. Natomiast w 1934 r. w Annotargu na 34 stoiska 20 były dzierżawione przez Żydów.

W 1927 r. Abram Gancwajch, właściciel drukarni, wydawał „Konsker Cajtung” („Gazetę Konecką”). Był to tygodnik w języku jidysz.

Po wkroczeniu do Końskich we wrześniu 1939 r. Niemcy przystąpili do represji ludności żydowskiej, m.in. przejmując ich przedsiębiorstwa. Nakładali również kontrybucje, np. do 1 grudnia 1939 r. koneccy Żydzi zapłacili 150 000 zł: „dla powetowania wojennego nastawienia, które światowe żydostwo sprawiło”[1.18]. W pierwszym dniu po zajęciu miasta, w godzinach wieczornych, spalili synagogę. Wkrótce utworzono Judenrat. Przewodniczącym został Józef Rosen (przedwojenny urzędnik); członkami oraz m.in. Alter Stark i Jechezkiel Gottlieb.

Do pierwszej masowej egzekucji Żydów doszło 12 października 1939 roku. Zginęły 22 osoby. Początkowo wybrani Żydzi z Końskich zostali zmuszeni do kopania grobów na skwerze obok kościoła dla żołnierzy niemieckich poległych w bitwie pod Kazanowem (7 września 1939 r.). Po zakończeniu prac, Niemcy rozpoczęli bezładną strzelaninę w stronę uciekających Żydów.

W przedwojennym biurowcu Odlewni Żeliwa Hochberga podczas II wojny światowej mieściła się siedziba niemieckich władz policyjnych. Był tu komisariat policji kryminalnej, a następnie siedziba Gestapo[1.19].  W piwnicach tego budynku znajdował się areszt.

W lutym i marcu 1941 r. do miasta przyjechały pierwsze transporty Żydów z ziem polskich wcielonych do Rzeszy. W 1941 r. utworzono getto, które obejmowało ulice: Strażacką, Trzeciego Maja, Warszawską od numeru 25 wzwyż, Bóżniczą. Okupacyjnym starostą miasta był wówczas Driesen. Do Końskich przewożono Żydów z różnych miejsc, np. Łodzi, Sosnowca, Kielc, Łopuszna, Wielunia, Gniezna, Aleksandrowa, Przedborza, Gowarczowa, Opoczna, Krakowa, Skarżyska, Torunia, Kalisza, Żyrardowa[1.20].

W listopadzie 1942 r. getto zlikwidowano, a jego mieszkańców przewieziono głównie do obozu zagłady w Treblince. W sumie po likwidacji dzielnicy zamkniętej zginęło ok. 7 tysięcy osób. Nieliczna grupa Żydów ocalałych z likwidacji getta w styczniu 1943 r. została przetransportowana do getta w Szydłowcu.

Nota bibliograficzna

• Dymerska G., Ludność żydowska w Końskich w okresie międzywojennym, „Skarbiec Kultury Ziemi Koneckiej” 1996, nr 4.
• Dymerska G., Żydzi koneccy, [w:] Końskie. Zarys dziejów, red. M. Wikiera, Końskie 1998.
• Konskie (Kinsk), [w:] Encyclopedia of Jewish Communities in Poland, vol. 1 [online] http://www.jewishgen.org/Yizkor/Pinkas_Poland/Pinkas_Poland1.html [dostęp: 19.12.2020].
• Kulczykowski M., Ze studiów nad lokacją miasta Końskich, [w:] W kręgu historii, gospodarki i kultury. Studia dedykowane profesorowi J. Piwkowi, Ostrowiec Świętokrzyski 2004
• Jarosiński J., Strajk okupacyjny w koneckim „Neptunie” w 1936 r., „Studia Kieleckie” 1977, nr 2/14, s. 77.
• Markowski M. B., Udział ludności żydowskiej w rolnictwie i handlu wiejskim województwa kieleckiego w latach 1918–1939, „Kieleckie Studia Historyczne” 1990, nr 8.
• Muszyńska J., Żydzi w miastach województwa sandomierskiego i lubelskiego w XVIII w., Kielce 1998.
• Pawlina-Meducka M., Kultura Żydów województwa kieleckiego (1918–1939), Kielce 1993.
• Urbański K, Główka J., Drobne żydowskie zakłady przemysłowe i handel żelazem w Staropolskim Zagłębiu Przemysłowym 1918–1939, [w:] Społeczności małomiasteczkowe w regionie świętokrzyskim (XIX–XX w.), Kielce 1999.
• Wilczur J. E., Sosny były świadkami. Ziemia konecka w latach okupacji 1939–1945, Warszawa 1982.