Fragment dzieła A. Heppnera i I. Herzberga Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden und der jued. Gemeinden in den Posener Landen; nach gedruckten und ungedruckten Quellen, Koschmin – Bromberg 1909, ss. 416–418, w przekładzie Magdaleny Wójcik.

31. Gostyń

Gostyń był [zarówno] miastem zarządzanym bezpośrednio [tj. królewskim, jak] i własnością rodów szlacheckich. W XV w. należał do największych miast w kraju, a Żydom wolno było się w nim osiedlać. Gdy jednak ok. 1700 r. właściciel ziemski Mycielski założył klasztor kongregacji filipińskiej, Gostyń za namową duchowieństwa został przed Żydami zamknięty [faktycznie fundatorami klasztoru na Świętej Górze w Gostyniu byli w ostatniej ćwierci XVII w. kolejno Adam Konarzewski, wdowa po nim Zofia Konarzewska z Opalińskich oraz w pierwszej połowie XVIII w. ich wnuczka Weronika z Konarzewskich Mycielska – przyp. red.][1.1].

Na początku XIX w. w Gostyniu odbywały się duże targi końskie, które odwiedzało również wielu Żydów. Jeden z nich, Abraham Berliński, postanowił założyć restaurację dla współwyznawców, serwującą jedzenie zgodne z normami rytualnymi. Niebawem Berliński za zgodą władz osiedlił się na stałe. Jego śladem podążył kupiec Abraham Bucki. Kiedy liczba rodzin żydowskich powiększyła się, zatrudniono nauczyciela języka hebrajskiego. Był nim Nathan Täubler[1.2], który jednak po uzyskaniu obywatelstwa porzucił zawód nauczyciela i został kupcem.

W 1865 r. w Gostyniu 43 dzieci żydowskich podlegało obowiązkowi szkolnemu, a nauczyciel otrzymywał roczną pensję w wysokości 200 talarów oraz 30 talarów jako rekompensatę za czynsz[1.3].

Jako kantorzy i pełniący obowiązki rabinów pracowali w Gostyniu: Joseph Abraham Jacobsohn (około 30 lat, do 1857 r.), Josef Messing[1.4] (1857–1866), Abraham Rosenau (1867–1870) i Chaim Jechiel Sarahson [1870–1876][1.5].

W 1877 r. władze zezwoliły na obsadzenie stanowiska drugiego nauczyciela w szkole ewangelickiej w Gostyniu nauczycielem żydowskim; został nim Hermann Kallmann z Żerkowa[1.6]. W 1891 r. założono specjalną żydowską szkołę podstawową; nauczycielem w niej został wybrany Sally Kuttner[1.7].

Pierwsza synagoga została zbudowana w roku 5600 (1840). Następnie, w 5658 r. (1898) zastąpiona została pięknym nowym budynkiem. Podczas otwarcia nowej synagogi mowy wygłosili rabin dr Bäck z Leszna i rabin dr Bamberger z Ostrzeszowa. Cmentarz liczy około 90 lat [tj. od ok. 1810 – przyp. red.].

W 1836 r. gmina Gostyń liczyła 34 rodziny (117 wiernych), w 1857 r. – 49 rodzin (251 wiernych), w 1859 r. – 45 opłacających podatki, w 1861 r. – 48 opłacających podatki, w 1878 r. – 54 opłacających podatki, w 1885 r. – 46 podatników, w 1903 r. – 155 wiernych w 44 gospodarstwach domowych, a w 1905 r. – 173 Żydów. Do szkoły podstawowej w 1903 r. uczęszczało tylko 10 dzieci. Z należnych podatków gmina pobierała w latach 1878–1879 – 65%, 1882–1883 – 90%, a w 1903 r. – 70% sklasyfikowanego podatku dochodowego. Budżet gminy wynosił w latach 1857–1863 – 63 talary, 1878–1879 – 624,10 marek, 1882–1883 – 988,20 marek, 1885—1888 – 2315 marek, a w 1903 r. – około 3426 marek.

Ze stowarzyszeń należy wymienić: [bractwo pogrzebowe] Chewra Kadisza[1.8], Izraelickie Stowarzyszenie Kobiet[1.9] oraz Stowarzyszenie Żydowskiej Historii i Literatury. Z gminy Gostyń w kampanii 1870–1871 r. wzięli udział Israel Jacob i Moritz Wachtel.

Żydzi uczestniczą w zarządzaniu miastem. Są to kupcy Kantorowicz i Berliński – członkowie rady miejskiej, a kupiec Goldschmidt jest członkiem magistratu. Na czele gminy [żydowskiej] stoi kupiec Leopold Lewin.

Oprócz akt gminy z lat 1840–1880 zdeponowanych w Gesamtarchiv der deutschen Juden w Berlinie, w archiwach miejskich znajdują się również dokumenty dotyczące Żydów, a mianowicie: listy urodzeń 1817–1847, rejestr małżeństw 1835–1847, rejestr handlowy 1841, rejestr zgonów 1835–1847 oraz acta generalia dotyczące społeczności żydowskiej z okresu 1823–1845.