Najstarsze przekazy informujące o osadnictwie żydowskim w Chodczu pochodzą z lat 1569–1578. Po wojnach połowy XVII w. osadnictwo żydowskie odrodziło się około 1674 roku. Odnotowano wówczas obecność 4 Żydów. Ponad 100 lat później w 1782 r. było ich zaledwie 3.
Właściwy rozwój żydowskiej społeczności miał miejsce w XIX wieku. Około połowy XIX w. powstał chodecki Dozór Bóżniczy. W jego granicach, oprócz miasta i gminy Chodecz, znajdowała się gmina Pyszkowo. W 1860 r. gmina żydowska posiadała rabina. Miejscowi Żydzi, poza handlem, specjalizowali się w produkcji męskiego obuwia[1.1].
Liczba członków gminy żydowskiej w okresie od 1921 do 1939 wahała się od 470 do 402 osób. Większość płatników gminy utrzymywała się z handlu. Wśród miejscowych Żydów występowali również przedstawiciele innych profesji, m.in. krawcy, rzeźnicy, szklarze, przedsiębiorcy, właściciele majątków ziemskich i inni.
Wśród żydowskich organizacji należy wymienić oddziały Gemilut Chesed (hebr. „Dobry Uczynek”), który powstał w 1928 r. z inicjatywy Chila Majera Wajngarta, Noecha Silberberga, Wolfa Noska, a zrzeszał 35 członków; oraz Związku Kupców – działał w latach 1925–1928, oficjalna rejestracja miała miejsce 06.03.1926 roku (założycielami byli: Ch. M. Weingart, J. Adamaszek, J. Ł. Czyżewski). Po rozwiązaniu tego ostatniego, Żydzi wspólnie z kupcami chrześcijańskimi powołali oddział Centrali Drobnych Kupców i Handlujących. Wśród 48 członków 40% stanowili Polacy, a 60% – Żydzi. Mieszany charakter miały także cechy, do których należało 15 Żydów, podczas gdy poza organizacjami cechowymi działało 45. Gros żydowskich rzemieślników należało do oddziału Centralnego Związku Rzemieślników Żydów w Polsce, który powstał 26.09.1927 r.; w Chodczu zrzeszał od 14 do 32 członków. W działalności kulturalnej istotną rolę odgrywała Żydowska Syjonistyczna Biblioteka Społeczna, która powstała dzięki wsparciu finansowemu Heli Lubranieckiej w latach 1921–1922. Funkcję bibliotekarza pełnił początkowo Lejb Wajngart, następnie Sala Fogel. Wyrugowanie biblioteki przez właściciela lokalu Lejba Czyżewskiego w 1927 r. wywołało zainteresowanie posła Apolinarego Hartglasa, który interweniował w tej sprawie u starosty. Prężną grupę tworzyli sympatycy teatru, którzy utworzyli amatorską grupę teatralną. Inicjatorem był przybyły do Chodcza aktor Jakub Weislitz. Reżyserował włocławianin Gruszka. Pierwszą sztukę wystawiono w stodole u Abrama Szpeichlera. Animatorami życia kulturalnego byli ponadto: Szlama Szklarczyk, Sz. Paluszak, Sz. Wajngart, B. Wajngart, M. Lubraniecki, R. Paluszak, F. Czyżewski, M. Górko.
Pierwsza zorganizowana grupa syjonistyczna pojawiła się w Chodczu w 1915 r. Przewodził jej Hersz Opieszyński. W dniu 01.11.1917 r. zarejestrowano Związek Syjonistyczny. Działała także grupa Ceirej Syjon (hebr. „Młodzież Syjonu”), którą założyli i kierowali nią pochodzący z Dąbrowic Kujawskich bracia Szumirajowie: Ezra i Jakub Lejb. W 1925 r. powstał oddział Syjonistycznej Partii Pracy Hitachduth (hebr. Związek), z inicjatywy Szmuela Zylberberga – późniejszego wieloletniego prezesa, Abrama Wajngarta i Ajzyka Gabriela. W 1926 r. zrzeszał 26 członków, w 1932 – 14. Rok później oddział Organizacji Syjonistycznej oraz Poalej Syjon-Prawicy. Śladową rolę odgrywali zwolennicy Komunistycznej Partii Robotniczej Polski, której komórka liczyła 4 osoby. Ich przywódcą był Icek Halter, stojący na czele Komitetu Dzielnicowego Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom. Obok zarejestrowanych oficjalnie w Chodczu oddziałów partii politycznych działalność nieoficjalną prowadzili sympatycy religijnej ortodoksji wspierający Agudas Jisroel (jid. „Związek Izraela”), Mizrachi, bezpartyjni ortodoksi (głównie chasydzi) oraz Bund. O ich działalności podobnie jak i części organizacji np. Ligi Pomocy Pracującej Palestynie, Funduszu Pomocy Biednym Żydom Emigrantom do Palestyny czy Keren Kajemet Le-Israel (hebr. „Żydowski Fundusz Narodowy”) pozostały szczątkowe informacje.
Życie członków gminy toczyło się wokół pięciu ulic. Na Placu Kościuszki mieszkało 33% wszystkich Żydów, przy Wspólnej – 29%, Szkolnej – 18%, Warszawskiej – 16%, Kościelnej – 4%. Tam także znajdowały się najważniejsze instytucje. W skład majątku nieruchomego gminy wchodziły: synagoga, a także budynek murowany (ul. Kościuszki 10), gdzie połowę zajmował cheder, a w drugiej części znajdowały się 4 mieszkania dla najuboższych członków gminy. Z budynkiem sąsiadowała murowana przybudówka z łaźnią. Obok znajdowała się drewniana przybudówka dla stróża. Z mykwą sąsiadowała niewielka „budka” rzezaka drobiu. Osobny budynek stanowił dom modlitw. Cmentarz żydowski o powierzchni 2 mórg założono prawdopodobnie w pierwszej kwarcie XIX wieku. Był oddalony około 1200 m od granic miasta. Na cmentarzu wybudowano gliniany dom kryty strzechą dla stróża. Wśród ruchomości wymieniono: 8 rodałów, 4 zasłony ołtarzowe, 2 pieczęcie, księgi rachunkowe. Łącznie majątek nieruchomy gminy w 1939 r. szacowano na 9 tys. zł, ruchomy na 500 zł. Gminie od 1908 do 1938 r. przewodził rabin Eliasz Poznański. Funkcję nauczyciela w chederze pełnił Mojżesz Braun, rzezaka – Ber Jakub Paluszak.
O początkach funkcjonowania gminy chodeckiej w II Rzeczypospolitej wiadomo niewiele. Na czele zarządu stał kupiec i właściciel nieruchomości, reprezentujący podobnie jak pozostali członkowie nurt ortodoksyjny Josek Adamaszek. Kolejny zarząd przejął obowiązki w dniu 01.12.1924 roku. Przewodniczącym ponownie został J. Adamaszek. Członkami byli przedstawiciele ortodoksów, Mizrachi oraz bezpartyjni. Kolejny zarząd gminy został wybrany w 1931 r. na czele z H. Szklarczykiem. W składzie zarządu w styczniu 1939 r. figurowali syjoniści, ortodoksi, bezpartyjni, a także przedstawiciel Bundu.
Chodeccy syjoniści uczestniczyli w życiu politycznym miasta angażując się w prace Rady Miejskiej. W pierwszych wyborach 13.12.1918 r. radnymi Żydowskiej Partii Syjonistycznej wybrano Joska Adamaszka, Mordkę Haltera, niebawem też dokooptowano Izraela Czyżewskiego. W kolejnych wyborach przeprowadzonych 20.06.1927 r. Żydowska Partia Syjonistyczna wystawiła listę nr 4 pod szyldem Związku Kupców. Mandaty zdobyli: Chil Majer Wajngart, Josek Adamaszek i Icek Górko. W 1930 r. ławnikiem został N. Silberg. Po wyborach 1934 r. we władzach miejskich znaleźli się: N. Silberg, Maks Rotholc, Chil Majer Wajngart. W ostatnich wyborach przeprowadzonych w maju 1939 r. w Chodczu partie polskie uzyskały 10 mandatów, żydowskie – 2.
W latach 30. XX w. dały o sobie znać nastroje antysemickie, głownie w postaci bojkotu gospodarczego żydowskich sklepów. Ich skala musiała być jednak niewielka, gdyż nie wspominały o nich raporty policyjne ani doniesienia władz nadzorczych. Jedynym śladem rosnącego poczucia zagrożenia ze strony ludności żydowskiej była postawa rabina Poznańskiego, który stale upominał Żydów, aby ci powstrzymywali się od uczestniczenia w burdach z Polakami mimo przygnębienia panującego z powodu bojkotu ekonomicznego[1.2].
Likwidacja gminy chodeckiej nastąpiła między jesienią 1939 a wiosną 1942 roku. W 1940 r. w Chodczu przebywało 440 Żydów. Część z nich, po selekcji, skierowano do obozów pracy w okolice Poznania. Grupę 316 osób (74 mężczyzn i 242 kobiety) przesiedlono w trzech transportach (28.09.1941, 09.10.1941 oraz na przełomie 1941 i 1942 r.) do łódzkiego getta. Po wysiedleniach pozostało w początkach 1942 r. 170 osób. Ich losy są nieznane. Zapewne zostali wymordowani w niemieckim nazistowskim obozie zagłady Chełmno nad Nerem[1.3].
Po wojnie w Choczu pojawili się pojedynczy Żydzi. Funkcjonował do 1949 r. oddział miejscowy Centralnego Komitetu Żydów Polskich. W 1946 r. mieszkało 7 Żydów, w 1948 – 3, od wiosny do jesieni 1949 – 2. Potem już nie pojawił się żaden[1.4].
- [1.1] Guldon Z., Wijaczka J., Ludność żydowska w Wielkopolsce w drugiej połowie XVII wieku, [w:] Żydzi w Wielkopolsce na przestrzeni dziejów, red. J. Topolski, K. Modelski, Poznań 1995, ss. 33, 36; Mietz A., Cmentarze chodeckie. Dzieje i zabytki, Toruń 1993, passim.
- [1.2] Wloclawek we ha Swiwa. Sefer Zikkaron, red. K. F. Tchrusch, M. Korzen (b.m.w.) 1967, ss. 51, 827–828; Olejniczak A., Żydzi w powiecie włocławskim (1918–1939), Włocławek 2000, passim; Kawski T., Gminy żydowskie pogranicza Wielkopolski, Mazowsza i Pomorza w latach 1918–1942, Toruń 2007, ss. 45–52.
- [1.3] Kawski T., Gminy żydowskie pogranicza Wielkopolski, Mazowsza i Pomorza w latach 1918–1942, Toruń 2007, s. 53.
- [1.4] Kawski T., Kujawsko-dobrzyńscy Żydzi w latach 1918–1950, Toruń 2006, ss. 267–268.