W czasach staropolskich Goniądz dysponował przywilejem de non tolerandis Iudaeis. Chociaż jego formalne zniesienie było dopiero dziełem Prusaków w 1795 r.[1.1], to pierwsi Żydzi pojawili się w mieście już w okresie III wojny północnej (1700–1721). W 1716 r. w Goniądzu mieszkało kilka rodzin żydowskich. Posiadały one wówczas prywatny dom modlitwy[1.2].

Żydzi początkowo mieszkali na terenie dawnej jurydyki zamkowej, gdzie nie obowiązywał zakaz osadnictwa żydowskiego, który dotyczył jedynie siedlisk i gruntów mieszczańskich. Faktyczna zgoda na osiedlanie się Żydów w mieście była najpewniej spowodowana zniszczeniami wojennymi, jakich doświadczył Goniądz podczas „potopu” szwedzkiego oraz epidemią, która pochłonęła wielu mieszkańców w drugiej połowie XVII i pierwszej ćwierci XVIII wieku. Jak podaje A. Holsche wówczas „domy stały puste”[1.3]. Żydzi mieli zapewne przyczynić się do gospodarczego odrodzenia miasta. Z 15 lutego 1734 r. pochodzi informacja o żydowskim przykahałku w Goniądzu oraz o pierwszej synagodze wybudowanej w mieście.

W 1735 r. w mieście istniał cech krawców żydowskich, którzy płacili plebanowi farnemu 20 złp rocznie. Według spisu ludności żydowskiej, przeprowadzonego w 1765 r., w Goniądzu i parafii mieszkało 426 Żydów. Żydzi z Goniądza zajmowali się przede wszystkim handlem. Specjalizowali się w sprzedaży drewnianych warząchwi i niecek, tzw. kopaniek. W 1766 r. w komorach celnych w Augustowie, Kolnie, Osowcu, Nowogrodzie, Szczuczynie i Wiźnie zanotowano 24 kupców z Goniądza, w tym 14 Żydów. Z niedatowanego opisu kościoła parafialnego goniądzkiego (z lat 1755–1779) pochodzi wzmianka o 64 domach zamieszkałych przez Żydów[1.4].

Kolejnych informacji na temat Żydów z Goniądza dostarcza inny inwentarz kościoła goniądzkiego z 24.09.1782 r.:

Dysydentów żadnych inszej religii w tej parafii nie masz, oprócz Żydów, których się znajduje w mieście Goniądzu na szynku[1.5] i po wsiach w parafii na arendach mieszkających znajduje się w liczbie 260, za przywilejem WJM ks. Kadłubowskiego oficjała pod ten czas grodzieńskiego, a teraźniejszego wizytatora generalnego w roku 1773 danym. Ciż Żydzi mają opodal za miastem nad rzeką Biebrzą bożnicę wybudowaną[1.6].

W 1795 r. pruskie władze zaborcze anulowały przywilej de non tolerandis Iudaeis, co spowodowało napływ ludności żydowskiej do miasta. W 1799 r. Goniądz liczył 1373 mieszkańców, w tym 498 Żydów (36%). Przez następne 80 lat liczba mieszkańców miasta zwiększyła się dwukrotnie, zaś liczba Żydów – czterokrotnie[1.1.2]. W 1847 r. w mieście żyło 1337 Żydów. 1 stycznia 1878 r. w Goniądzu mieszkały 2943 osoby, w tym 1880 Żydów (64%). W 1897 r. ich liczba wzrosła do 2056 (59% ogółu mieszkańców)[1.7]. 

Napływ Żydów pod zaborem rosyjskim wiązał się z usługami budowlanymi dla pobliskiej twierdzy w Osowcu[1.1.1], a następnie z koniecznością zaopatrzenia tamtejszego garnizonu. Pod koniec XIX w. zaznaczyły się pierwsze wpływy syjonistów. Jeszcze przed upływem stulecia organizacja Chowewej Syjon wysłała 21 osadników do Palestyny, przede wszystkich do Petach Tikwa. W 1906 i 1911 r. miasto spustoszyły dwa wielkie pożary, niszcząc także wiele żydowskich domów.

W okresie międzywojennym Żydzi stanowili prawie połowę mieszkańców Goniądza – 1135 osób[1.1.1]. Zamieszkiwali głównie Stary i Nowy Rynek. Wraz z dalszym wzrostem pozycji syjonistów otwarto szkoły podstawowe z językami hebrajskim i jidysz. Centrum życia duchowego stanowiła wspomniana wcześniej synagoga. Żydzi posiadali także łaźnię, która znajdowała się przy obecnej ul. Nadbiebrzańskiej. Cmentarz żydowski zlokalizowany był 200 m od cmentarza katolickiego (obecnie ul. Mickiewicza 15), przy drodze do miejscowości Downary. 

Po wybuchu II wojny światowej i wkroczeniu wojsk sowieckich do Goniądza życie miejscowych Żydów zmieniło się tylko nieznacznie. Prywatne sklepy zostały zlikwidowane. W ich miejsce okupant powołał tzw. „kooperatywy”, w których pracę w większości otrzymali Żydzi. Obsadzanie wolnych stanowisk pracy Żydami wynikało z faktu, że część dorosłej społeczności żydowskiej skupiona była w partii komunistycznej. Istnieją także przesłanki, że niektórzy Żydzi byli bezpośrednio zaangażowani w typowanie Polaków na zsyłkę do ZSRS. Zwłaszcza młodsi brali udział w poborze młodzieży polskiej w 1940 r. do sowieckich formacji wojskowych. Chętnie także współpracowali z milicją i NKWD. Starsi natomiast nie byli zadowoleni z nowych rządów, ponieważ oznaczały zahamowanie handlu i ograniczenie wolności słowa[1.8].

Sytuacja goniądzkich Żydów uległa diametralnej zmianie po zajęciu miasta przez Niemców w dniu 26 czerwca 1941 roku. Wtedy to Żydzi stali się głównym obiektem prześladowań kolejnego okupanta[1.1.8]. Już w okresie ustanawiania władzy niemieckiej w Goniądzu doszło do masowych egzekucji, które według zeznań złożonych po wojnie zostały przeprowadzone w dniach 6 i 13 lipca 1941 roku. Zginęło wówczas 59 Żydów i 3 Polaków podejrzewanych o współpracę z komunistami. W opracowaniu Andrzeja Żbikowskiego przytaczani świadkowie tak opisali jedno z tych wydarzeń: „Balonowski wezwał Perkowskiego oraz komendanta policji Potockiego i oświadczył im, że otrzymał od Niemców rozkaz, aby wszystkich Żydów oskarżonych o współpracę z komunistami oraz aresztowanych trzech Polaków wymordować. Wykopano dół na cmentarzu. (...) Któryś z policjantów uderzył dwóch pierwszych Żydów młotkiem w tył głowy, rozbijając im czaszki i ludzie ci wpadli do dołu. (...) Ogółem zamordowano wówczas 20 ludzi w różnym wieku, w tym i kobiety”[1.9].

W północnej części miasta Niemcy zorganizowali getto, w którym umieścili około 900–1300 osób[1.10]. Przed wejściem ustawiono posterunki wartownicze, a cały teren otoczono drutem kolczastym. Getto zostało zlikwidowane 2 listopada 1942 roku. Wszyscy Żydzi zostali zapędzeni na rynek. Miasto zostało szczelnie otoczone przez niemieckie wojska. Niemcy kazali Polakom podstawić furmanki, na które ładowano Żydów. Podczas wywózki zginęło 217 osób[1.1.1]. Po przeszukaniu miasta, konwój eskortowany przez wojska niemieckie ruszył do miejscowości Bogusze, gdzie zorganiowano prowizoryczny obóz przejściowy z wybudowanymi barakami. Tam przetrzymywani, łącznie 7 tysięcy osób[1.1.1]  zostali poddani selekcji i rozesłani do różnych obozów pracy, część trafiła także do niemieckiego nazistowskiego obozu KL Auschwitz-Birkenau[1.1.8]. Wedle The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust ostateczne rozwiązanie losów goniądzkich Żydów nastąpiło dopiero 3 stycznia 1943 r., wraz z ich wywózką do Treblinki[1.1.1].

W maju 1944 r. żandarmi niemieccy przywieźli do Goniądza dwóch Polaków oraz trzech Żydów, których przechowywali. Wszyscy zostali tutaj rozstrzelani. Zwłoki ofiar zakopano w polu. W maju 1945 r. ekshumowano Polaków i pochowano ich na goniądzkim cmentarzu katolickim[1.11]. Po 1945 r. miejscowa społeczność żydowska nie odrodziła się.

Nota bibliograficzna

• Goniondz, [w:] The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, red. S. Spector, G. Wigoder, t. 1, New York 2001, s. 441.
• Goniondz, [w:] Jewrejskaja Encikłopedija, t. VI, Sankt Pieterburg 1905, s. 682.
• Kloza J., Maroszek J., Dzieje Goniądza w 450. rocznicę praw miejskich, Białystok – Goniądz 1997.
• Sefer yizkor Goniadz, red. J. Ben-Meir (Treshansky), Tel Awiw 1960.
• Studniarek A., Żydzi goniądzcy w okresie międzywojennym, „Białostocczyzna” 2001, t. 1–2 (61–62).
• Zekher le-hayeha ve-hurbanah shel k.k. Goniadz, red. N. Artziel, Ramat Gan 1965.
• Żbikowski A., Pogromy i mordy ludności żydowskiej w Łomżyńskiem i na Białostocczyźnie latem 1941 roku w świetle relacji ocalałych Żydów i dokumentów sądowych, [w:] Wokół Jedwabnego, red. P. Machcewicz, K. Persak, Warszawa 2002, ss. 159–271.