Pierwsi żydowscy osadnicy przybyli do Kępna w II połowie XVII wieku. Była to grupa ok. 50 osób. Osiedlili się oni na wschodnim przedmieściu miasta zwanym „Kamczatką”. 6 maja 1674 r. właściciel miasta Marcin Olszowski nadał Żydom kępińskim przywilej kolonizacyjny, który pozwalał im na założenie ulicy i wybudowanie przy niej domów mieszkalnych. Przywilej pozwalał także na budowę synagogi, szkoły, łaźni, domu dla rabina, kantora oraz cmentarza. Właściciel miasta wyraził także zgodę na prowadzenie handlu oraz otwarcie zakładów krawieckich i kuśnierskich. Przywilej był jeszcze kilkakrotnie odnawiany i potwierdzany.

20 listopada 1689 r. proboszcz parafii katolickiej w Kępnie wydał nadto dokument demandavit[1.1], w którym gwarantował miejscowym Żydom swobodę sprawowania własnych praktyk religijnych. Synagoga została wzniesiona już właśnie w 1689 roku. Szybko stała się słynna w całej Polsce, zwłaszcza dzięki oryginalnemu wnętrzu dekorowanemu drewnem. W 1691 r. wybuchł pożar, który strawił wiele żydowskich domów.

Żydzi kępińscy wysyłali swych przedstawicieli w XVII i XVIII w. na obrady Sejmu Czterech Ziem (Waad), co świadczyło o randze społeczności miasta.

W 1782 r. przybył do Kępna Szmul Herzlikiewicz, który założył fabrykę mydła oraz zajazd, gdzie zatrzymywali się podróżujący kupcy. Żydzi prowadzili wtedy także 7 gorzelni oraz 2 karczmy. Pod koniec XVIII w. mieszkało w Kępnie już ok. 1200 Żydów – było ich mniej więcej tyle, co chrześcijan.

W 1793 r., gdy miasto znalazło się w zaborze pruskim, działało tutaj wielu żydowskich rzemieślników: 18 kuśnierzy, 15 krawców, 13 rzeźników, 10 szmuklerzy, 6 piekarzy, 4 rękawiczników, 3 złotników, 2 bławatników, mydlarz, siodlarz i blacharz. W okresie zaborów Żydzi kępińscy utrzymali swoją aktywność ekonomiczną.

W 1815 r. zbudowano drugą synagogę i otwarto żydowską szkołę podstawową. W 1840 r. liczba Żydów w mieście wynosiła 4 tysiące. Kępno stało się w tym okresie znane jako „miasto żydowskie” (Judenstadt) – przybywało do niego wielu imigrantów z Kongresówki, Litwy i Galicji (Brody). W 1862 r. na 373 istniejące w Kępnie domy 156 należało do miejscowych Żydów. W Rynku natomiast na 42 kamienice własnością Żydów było 34. Tradycyjnie trudnili się handlem (skóry, zboże, żelazo, drewno, mąka) i kupiectwem oraz wykonywali zawody rzemieślnicze, takie jak: szewcy, krawcy i kuśnierze. Miasto słynęło także z żydowskich muzyków – wielu z nich znalazło zatrudnienie w niemieckich orkiestrach.

Od połowy XIX w. Żydzi kępińscy zaczęli emigrować do Anglii, Stanów Zjednoczonych, Ameryki Południowej i Środkowej (Gwatemala i Salwador) oraz do wielkich miast niemieckich. Ciekawostką jest, że większość mieszkańców amerykańskiego miasta Carson City w XIX w. pochodziła z Kępna[1.2]. Wskutek tych procesów żydowska populacja Kępna powoli się kurczyła – w 1910 r. wynosiła 739 osób. Żydzi zasiadali we władzach miasta. Byli to m. in. Hermann Bloch (przewodniczący rady miejskiej) oraz Isaac Bloch i R.A. Schacher (członkowie magistratu).

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości wielu Żydów, którzy kulturowo zasymilowani byli z Niemcami, opuściło Kępno i przeniosło się za zachodnią granicę. W Kępnie pozostało tylko 35 rodzin żydowskich, najczęściej właściciele okazałych kamienic w rynku. W mieście funkcjonowała nadal żydowska gmina wyznaniowa, która utrzymywała rabina, synagogę, dom modlitwy, cmentarz, punkt koszernego uboju oraz łaźnię. Gmina zajmowała się również ściąganiem podatków i działalnością charytatywną. Według spisu z 1921 r. Żydzi stanowili zaledwie około 2,5% ogółu mieszkańców. Było to około 150 osób.

Kępno jako miasto przygraniczne zostało zajęte przez Niemców już w pierwszym dniu wojny, 1 września 1939 roku.  Mieszkało tu wówczas 250 Żydów. Zostali oni, poza nielicznymi, którzy opuścili miasto krótko przed rozpoczęciem działań wojennych, wywiezieni w październiku 1939 r. do pobliskiego Wieruszowa, a stamtąd do getta w Łodzi. Większość z nich zamordowana została później w obozie zagłady w Chełmnie nad Nerem. Po wojnie do Kępna powróciło zaledwie 8 pochodzących stąd Żydów. Szybko jednak opuścili miasto.

Nota bibliograficzna

• Gruszka F., Żydzi kępińscy, mps, Kępno 1999.
• Heppner A., Herzberg I., Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden und der jüdischen Gemeinden in den Posener Landen, Koschmin – Bromberg 1909.
• Kempno, [w:] Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, red. Sh. Spector, G. Wigoder, New York 2001, t. 2, s. 615.
• Kokociński W., Kurzawa J., Z dziejów Kępna, Poznań 1960.
• Kępińscy Żydzi, red. Łapa M., Kępno 2008.
• Władimirski A. P., Opisanie topografii medycznej miasteczka Kępna 1815, przekład Andrzej i Ludwika Malińscy, red. Andrzej Maliński, Pruszcz Gdański - Poznań, 2020.