Żydzi pojawili się w Kołobrzegu prawdopodobnie w 1261 roku. Stanowili ludność napływową, przybywającą do Kołobrzegu w związku z rozbudową miasta i jego handlowo-kupieckim charakterem. Do 1460 r., kiedy jeden mieszkaniec miasta przeszedł z judaizmu na chrześcijaństwo, w materiałach źródłowych bardzo rzadko można znaleźć wzmianki o miejscowych Żydach.

Przypuszcza się, że już w XV w. istniała tutaj ulica Żydowska zwana Judenstraat (obecnie ul. Brzozowa)[1.1]. Obszar zamieszkiwany przez społeczność żydowską w XV w. ograniczony był do „ścisłej dzielnicy żydowskiej” (stricta platea judeorum). Znajdował się on między późniejszą Lindenstraße (dziś ul. Emilii Gierczak) a Schlieffenstraße (dziś ul. Gabriela Narutowicza).

Na przełomie 1492 i 1493 r. doszło na Pomorzu do przesiedleń. Wtedy też kilka kołobrzeskich rodzin żydowskich przeszło na chrześcijaństwo, aby uzyskać pozwolenie na tymczasowe pozostanie w mieście. Najprawdopodobniej w 1510 r. wszyscy żydowscy mieszkańcy zostali wypędzeni z miasta.

Przez kolejnych 300 lat kołobrzeski Magistrat skutecznie wzbraniał się przed udzieleniem Żydom zezwolenia na stałe zamieszkanie w mieście. Nie oznaczało to, że wyznawcy judaizmu nie pojawiali się w Kołobrzegu. Żydowscy kupcy docierali tutaj dzięki zezwoleniu na handel na obszarze całego Pomorza, które wydał wielki książę elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm (1640–1688). W 1648 r. na obszarze Pomorza Tylnego (Hinterpommern) byli już nieliczni Żydzi zajmujący się handlem wełną i zbożem.

Rozporządzenie książęce umożliwiające handel żydowski napotkało ostry sprzeciw ze strony miast Pomorza Tylnego, w tym także Kołobrzegu. Władze miejskie starały się utrzymać monopol handlowy i rzemieślniczy dla swoich mieszkańców. Elektor nie ugiął się, obiecując jedynie, że rozważy cofnięcie tego zezwolenia. Co więcej, wkrótce nakazano chronić Żydów wobec utrudniania im handlu i złego traktowania. Podczas epidemii dżumy, 18 lutego 1862 r. deputowani miast pomorskich wystosowali do księcia podanie, w którym domagali się zakazania Żydom przewożenia rzeczy i produktów mogących przenosić zarazki, m.in. futer, wełny, płótna czy starych ubrań. Nieprzestrzeganie zakazu miało być karane śmiercią.

W 1702 r. Hirschel Salomon i Aaron Moses poprosili o pozwolenie na osiedlenie się w Kołobrzegu. Jednak protesty chrześcijańskich kupców przekreśliły ten zamiar. W reskrypcie do rządu pomorskiego z 1712 r. znajdował się zapis stanowiący: „w Kołobrzegu nie ma ani jednego Żyda, a gdyby jacyś się tam znaleźli, natychmiast mają zostać przekazani do Stargardu”. W tabeli z 1728 r., w której wyliczeni byli wszyscy Żydzi zamieszkujący miasta Pomorza Tylnego, obok nazwy Kołobrzeg można przeczytać:

„Tutaj Żydów się nie toleruje”[1.2].

Z 15 maja 1742 r. pochodziło sprawozdanie urzędnika Tschirnera z departamentu wojny (Kriegsrat) w Kołobrzegu, z którego wynikało, że jedynym Żydem w całym okręgu jest Wolff Ruben z Reska (Regenwalde). Zajmował się on produkcją tkanin wełnianych, której to sztuki nie opanowali jeszcze wówczas miejscowi rzemieślnicy. W tym czasie kołobrzeskie flanele były bardzo pożądanym towarem. W dokumencie z 1763 r. znów jest wspomniany kołobrzeski Żyd, gość Targów Lipskich. Zaś w latach 1785–1788 w okolicy Kołobrzegu trzech nietutejszych Żydów protegowanych (Schutzjuden) otrzymało pozwolenie na odławianie bursztynów.

Zakaz stałego osadnictwa Żydów w całym państwie pruskim, w tym i w Kołobrzegu, istniał do 1812 r., kiedy to w życie wszedł edykt emancypacyjny. W tym roku jednak nie odnotowano w Kołobrzegu żadnego wyznawcy judaizmu. Prawdopodobnie pierwsze żydowskie rodziny osiedliły się nad Parsętą w 1813 lub 1814 roku. Aby zostać uznanym za pełnoprawnego mieszkańca miasta, Żyd musiał złożyć wniosek do Magistratu. Podstawy prawne do przyjęcia lub odrzucenia prośby o otrzymanie obywatelstwa określała wówczas ordynacja miejska z 19 listopada 1808 r., której w Kołobrzegu bardzo konsekwentnie przestrzegano. Rozpatrzeniem wniosku zajmowali się najczęściej radni. O ile nie wnosili sprzeciwu, wnioskodawcę wzywano do ratusza, gdzie miał złożyć przysięgę. Jednocześnie musiał też uiścić opłatę za otrzymanie obywatelstwa. Ponieważ przysięga zawierała formuły, które dla Żydów były nie do przyjęcia w miejscu profanum, przysięgali oni nie w ratuszu, ale w synagodze.

Nie wiadomo dokładnie, jak wyglądało to w Kołobrzegu, gdzie pierwsza synagoga powstała dopiero w 1844 roku. Tamtejsze rodziny żydowskie prawdopodobnie wcześniej dysponowały domem modlitwy. Najpewniej tam finalizowano nadanie obywatelstwa miejskiego.

Gmina żydowska w Kołobrzegu ukonstytuowała się najprawdopodobniej pomiędzy 1813 a 1815 rokiem. Cezurę czasową wyznacza z jednej strony moment osiedlenia się na stałe w mieście pierwszych Żydów oraz z drugiej strony umowa pomiędzy Magistratem a gminą żydowską w Kołobrzegu na zakup działki pod cmentarz. W 1816 r. gmina wyznaniowa liczyła ok. 40 członków. Od 1815 r. dysponowała cmentarzem zlokalizowanym u zbiegu obecnych ulic. Zdrojowej i A. Mickiewicza. Cmentarz, zwany z czasem starym, był czynny do końca XIX wieku. Wówczas wydzielono nowe miejsce pochówku dla kołobrzeskiej gminy żydowskiej przy obecnej ul. Koszalińskiej.

W latach 1813–1852 spośród 1407 nowych mieszkańców Kołobrzegu ok. 35 osób (2,5%) było pochodzenia żydowskiego. Wiadomo, że Żydzi przybywali zarówno z miast pomorskich, m.in. z Koszalina (Köslin), Okonka (Ratzebuhr), Dobrej (Daber), Karlina (Körlin), jak i spoza Pomorza – przede wszystkim z Krajenki (Krojanke) i Mirosławca (Märkisch Friedland).

Jeden z mieszkańców Kołobrzegu, lekarz dr Aaron Simon, jest wspomniany jako ochotnik w pruskiej wojnie wyzwoleńczej 1813–1815. Urodził się w 1795 r. w Gryficach. Służył jako ochotnik w 9. Kołobrzeskim Pułku Grenadierów i za swoje zasługi otrzymał wiele odznaczeń. Po uzyskaniu w Berlinie stopnia doktorskiego osiedlił się w 1818 r. w Kołobrzegu i podjął pracę jako lekarz. Kiedy w 1848 r., po 30 latach pracy, postanowił przeprowadzić się do Berlina, otrzymał na pożegnanie dyplom o następującej treści:

„Naszemu wielce szanowanemu współobywatelowi i przyjacielowi, Panu dr. med. Simonowi, który od 30 lat z wielkim zapałem wspierał wszystko co pożyteczne, dobre i szlachetne, który nie tylko z łaską Wszechmogącego pomógł wyzdrowieć tak wielu chorym, a potrzebującym próbował miłosiernie i litościwie nieść ulgę w cierpieniu, ale który również przez wiele lat był przedstawicielem tego miasta i sumiennie i wytrwale troszczył się o jego dobro jako gminy, w szczególności skrupulatnie kontrolując budżet miasta i skutecznie wspierając założenie szkoły realnej, dziękujemy  z głębi serca w dniu jego odejścia z Kołobrzegu, żegnamy się z nim i życzymy wielu bożych błogosławieństw. Kołobrzeg, 13.01.1848 roku”[1.3].

Inna rodzina pochodzenia żydowskiego, która znacznie przyczyniła się do rozwoju uzdrowiska w Kołobrzegu, to rodzina Behrendów. Ona również wywodzi się od żydowskiego żołnierza w pruskiej wojnie wyzwoleńczej, Wolffa Behrenda ze Szczecinka. Był on ojcem lekarza Mojżesza (Moritza) Behrenda, który osiadł w Kołobrzegu, oraz dziadkiem dr. Feliksa Behrenda, ochrzczonego w 1886 r., a także pradziadkiem dr. Waltera Behrenda. Wszyscy trzej zasłużyli się jako balneolodzy i ordynatorzy chrześcijańskiego szpitala w Kołobrzegu „Siloah”.

Gmina żydowska w Kołobrzegu systematycznie się rozrastała: w 1840 r. liczyła 133 osoby, dziewięć lat później – 158 osób. W 1860 r. wspólnotę stać było na zatrudnienie rabina, którym został dr Pinkus Neustadt. Po kilku latach przeniósł się on do Wrocławia, a jego następcą w 1864 r. został dr Salomon Goldschmidt, który pozostał na swym stanowisku aż do śmierci w 1925 r., czyli przez ponad 60 lat. W latach 1880–1894, oprócz rabina Goldschmidta, istotną funkcję we wspólnocie pełnił nauczyciel i kantor Arnold Zadikow. Po śmierci Salomona Goldschmidta gmina nie zatrudniała już rabina. Pod koniec życia w pełnieniu tej funkcji pomagał mu kandydat na rabina, Leo Glück, wcześniej pracujący w Lęborku (Lauenburg). Po śmierci Goldschmidta w 1927 r. urząd rabina nie był już obsadzany, a jedynym urzędnikiem w gminie był kantor Jacob Wechsler, mieszkający w Kołobrzegu jeszcze w maju 1939 roku.

Ok. 1870 r. nauczycielem, kantorem oraz szojchetem gminy, liczącej wówczas 280 osób, został H. Sochaczewski.

Po 1860 r. Kołobrzeg rozwinął się jako uzdrowisko słynące z kąpieli solankowych, borowinowych i morskich. Odwiedzało go wielu żydowskich kuracjuszy. Najstarszymi żydowskimi hotelami w okolicy były prawdopodobnie Moses Hotel przy Seestraße (dziś ul. J. Słowackiego) oraz Altes Gesellschaftshaus przy Frühkonzertplatz. W czasie wojny niemiecko-francuskiej w latach 1870–1871 sława kołobrzeskiego kurortu dotarła aż do Berlina, gdzie organizacje żydowskie oferowały ubogim Żydom bezpłatne pobyty wypoczynkowe i lecznicze. 28 lipca 1874 r. przy obecnej ul. Portowej 14/15 został otwarty Żydowski Szpital Zdrojowy (Jüdisches Kurhospital). Budowę obiektu sfinansowano ze składek niemieckich gmin żydowskich i bogatych darczyńców.

Statut szpitala zapewniał „bezpłatne świadczenie usług leczniczych w zakresie kąpieli solankowych i morskich potrzebującym takiej kuracji biednym Żydom z terenu Niemiec”[1.4]. W szpitalu pracowały pielęgniarki z Towarzystwa Żydowskich Pielęgniarek z Berlina (Verein jüdischer Krankenschwestern zu Berlin). Pierwotny budynek został zastąpiony przez nowy obiekt w maju 1899 roku. Żydowski Szpital Zdrojowy posiadał 40 pokoi i 100 łóżek, mieściły się w nim również: synagoga, jadalnia, czytelnia, gabinety lekarskie i zabiegowe. W ten sposób miasto stało się pewnego rodzaju instytucją żydowską znaną w całych Niemczech.

Założycielem pierwszego w Kołobrzegu obiektu, gdzie można było zażywać kąpieli borowinowych, był Żyd – dr Hermann Hirschfeld, który w drugiej połowie XIX w. w znacznym stopniu przyczynił się do popularyzacji tego rodzaju lecznictwa. Zasłużył się nie tylko jako balneolog, ale też jako inicjator budowy nowoczesnego systemu zaopatrzenia w wodę pitną, który został zbudowany w 1885 roku. W tym samym roku dr Hirschfeld zmarł. Po jego śmierci rada miejska ufundowała przed jego domem przy Dietrich-Promenade 23 (dziś ul. Spacerowa) poświęcony mu obelisk z czarnego marmuru. Tym samym Hirschfeld stał się jednym z niewielu Żydów, którzy mieli w Niemczech swój pomnik. Został on odsłonięty w 1886 r., w pierwszą rocznicę śmierci lekarza. W 1933 r. pomnik przeniesiono na nowy cmentarz żydowski, co było przejawem wymazywania postaci i zasług dr. Hirschfelda z przestrzeni publicznej miasta. Znaną postacią był również jego syn, sławny seksuolog dr Magnus Hirschfeld.

Do połowy lat 90. XIX w. liczba Żydów mieszkających w Kołobrzegu stale rosła. W szczytowym okresie rozwoju na terenie powiatu mieszkało 600 osób wyznania mojżeszowego, będących członkami 117 rodzin. Na przełomie XIX i XX w. najaktywniejsi członkowie gminy działali w organizacjach i stowarzyszeniach o charakterze religijnym  jak np. Chewra Kadisza, społecznym i pomocowym jak Towarzystwo Dobroczynne Kobiet Żydowskich (Israelitischer-Frauen-Wohltätigkeitsverein), Centralny Związek Obywateli Niemieckich Wyznania Mojżeszowego (Central-Verein deutscher Staatsbürger jüdischen Glaubens), kulturalnym jak Stowarzyszenie Żydowskiej Historii i Literatury (Verein für jüdische Geschichte und Literatur). Ogromnym szacunkiem społecznym cieszyli się zwłaszcza lekarze pochodzenia żydowskiego. Przedstawiciele gminy zasiadali również w Radzie Miasta.

Budżet gminy żydowskiej w 1897 r. wynosił 6164 marek. Na początku XX w. do gminnej kasy wpływały podatki rzędu 6553–7410 marek, wnoszone przez 89 członków[1.5]. Po 1920 r. do gminy wyznaniowej w Kołobrzegu przynależeli również Żydzi mieszkający m. in. w Gościnie (Groß Jestin), Siemyślu (Simötzel), Rzesznikowie (Reselkow) i Damnicy (Damnitz). Od początku XX w. liczebność gminy systematycznie zmniejszała się. W 1909 r. mieszkało w Kołobrzegu 450 Żydów, a w 1938 już 132 (mniej niż 0,5% wszystkich mieszkańców). Ta zmiana była związana przede wszystkim z emigracją do Berlina i innych większych miast. Następował również proces asymilacji kulturowej Żydów w ramach społeczności pruskiej, a później niemieckiej.

W czasie I wojny światowej na różnych frontach poległo 9 żołnierzy żydowskich z Kołobrzegu.

Po dojściu do władzy Adolfa Hitlera dla ludności żydowskiej w Kołobrzegu nastały bardzo ciężkie czasy. Już 2 lutego 1933 r. w pierwszym numerze nowej gazety „Kolberger Beobachter”, która była organem miejscowej komórki Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotników (NSDAP), jedną z ważniejszych informacji była lista sklepów prowadzonych przez Żydów, w których tzw. „prawdziwy Niemiec” nie powinien robić zakupów. Władze również prowadziły swoje statystyki.

W lutym 1936 r. burmistrz Kołobrzegu na podstawie akt policyjnych sporządził 127 listę członków gminy żydowskiej w Kołobrzegu z adresami, miesiąc później lista została poszerzona o kolejne osoby (w sumie 184) i ich dane. Informacje te zostały wysłane do Szczecina.

Już miesiąc po zmianie kursu politycznego w Niemczech, 1 kwietnia 1933 r., przeprowadzono akcję bojkotowania sklepów żydowskich. Towarzyszyła jej szeroko zakrojona kampania propagandowa przesycona nienawiścią do Żydów i ośmieszająca tych Niemców, którzy zaopatrywali się u Żydów lub korzystali usług np. lekarzy, prawników czy rzemieślników żydowskich. W 1934 r. do Kołobrzegu przyjechało jeszcze 800-900 wczasowiczów pochodzenia żydowskiego, rok później było ich już ok. 500. Niedługo później plaża została zamknięta dla Żydów. Po 1934 r. mieszkańcy miasta pochodzenia żydowskiego powoli zaczęli sprzedawać swoje sklepy. Część z nich była do tego przymuszana.

Podobnie jak w całej III Rzeszy, tak i w Kołobrzegu, po wprowadzeniu tzw. ustaw norymberskich „o ochronie krwi i honoru niemieckiego” oraz „o obywatelstwie niemieckim”, rozpoczęła się akcja urzędowego ustalania „pochodzenia aryjskiego”. Nasiliły się prześladowania mieszkańców, którzy mieli żydowskich przodków. Przestały mieć znaczenie zasługi i pozycja społeczna. Pod koniec 1935 r. Żydzi stracili pracę we wszystkich lecznicach, zarówno państwowych jak i prywatnych. Według spisu z 1935 r. w Kołobrzegu jeszcze 50 osób pochodzenia żydowskiego było aktywnych zawodowo.

Przedwojenną kulminacją działań antyżydowskich stały się wydarzenia nocy kryształowej z 9 na 10 listopada 1938 roku. Żydzi z Kołobrzegu oraz z Gościna (Groß Jestin) zostali aresztowani i przewiezieni do niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen. Później część więźniów została tymczasowo uwolniona. Nazistowskie bojówki zaatakowały synagogę przy Baustraße (obecnie ul. Budowlana 26). Próba jej podpalenia nie powiodła się, najprawdopodobniej przede wszystkim dzięki interwencji Hansa Wolffa – właściciela pobliskiego młyna, który chciał zapobiec rozprzestrzenieniu się ognia na swój majątek i okoliczną drewnianą zabudowę.

Synagoga została zdemolowana – wybijano szyby, siekierami tłuczono dachówki. Podobno ktoś usiłował toporem rozbić gwiazdę Dawida umieszczoną na fasadzie[1.6]. Wyposażenie synagogi wyrzucono na zewnątrz. Budynek zamknięto, a później urządzono w nim magazyn. Słynny Żydowski Szpital Uzdrowiskowy został zlikwidowany i zamieniony na magazyn z węglem. Celem ataku stał się również dom przedpogrzebowy na nowym cmentarzu żydowskim. Obiekt przejęli żołnierze i przekształcili go w stajnię. Oprócz tego zdemolowanych zostało 27 sklepów żydowskich

Pod koniec 1938 r. wydano nową księgę adresową na kolejny rok, w której pozostałym w mieście Żydom dodano nowe imiona: Israel – mężczyznom, Sara – kobietom. Stosowne wpisy zostały dokonane w księgach kołobrzeskiego Urzędu Stanu Cywilnego i zachowały się po dziś dzień. Dodatkowo zakazano Żydom przebywania w teatrze, kinach i salach koncertowych. Na początku 1939 r. osobom posiadającym żydowskie pochodzenie odebrano prawa jazdy, a żydowskie dzieci otrzymały urzędowy zakaz uczęszczania do szkół niemieckich. Wszystkie szykany zmierzały do zmuszenia Żydów do opuszczenia III Rzeszy. Ponieważ zostali oni wyjęci spod prawa i odebrano im paszporty, wyjazd z kraju był możliwy tylko po zrzeczeniu się majątku na rzecz państwa lub po uiszczeniu specjalnej opłaty  za pozwolenie na wyjazd. Czołowi kołobrzescy Żydzi nie wybrali jednak tej drogi uwolnienia się spod nazistowskich represji, które traktowali jako przejściowe. Jak pisał Hieronim Kroczyński: „wierzyli, że Niemcy są narodem kulturalnym i przy ich wysokiej pozycji społecznej nic tragicznego nie może im się stać”[1.7].

Wśród Żydów wywożonych z Berlina w latach 1941-1943 znajdziemy 30 osób pochodzących z Kołobrzegu. Część Żydów kołobrzeskich, razem z Żydami ze Szczecina i innych gmin pomorskich, została wywieziona z miasta na początku 1940 r. w ramach akcji przymusowego wysiedlania Żydów z Rzeszy. Wywieziono ich do Lublina, a następnie do gett w Bełżycach, Głusku oraz Piaskach. Do getta w Piaskach przewieziono 2 osoby pochodzenia żydowskiego z Kołobrzegu. Jesienią 1942 r. wszyscy zostali zamordowani w Sobiborze.

Ostatni kołobrzescy Żydzi, którzy z różnych przyczyn nie opuścili miasta, zostali przewiezieni do Słupska (Stolp), skąd zostali deportowani do miejsc Zagłady. W dniu 10 lipca 1942 r. wyruszył transport na Wschód, w końcu sierpnia 1942 r. – do getta w Terezinie (Theresienstadt). Według dostępnego nam spisu wśród osób transportowanych, było 7 osób pochodzących z Kołobrzegu.

Po zakończeniu walk o Kołobrzeg w marcu 1945 r. i ustabilizowaniu się sytuacji politycznej na tzw. Ziemiach Północnych i Zachodnich, do miasta zaczęła przybywać nowa ludność. W większości byli to katolicy, mniejszą część stanowili grekokatolicy i Żydzi. Brakuje wzmianek o zorganizowanej działalności społeczności żydowskiej w Kołobrzegu. Religijność Żydów nie była w mieście uzewnętrzniana nawet po 1989 roku. W powszechnym spisie ludności w 2002 r., na terenie powiatu kołobrzeskiego „narodowość żydowską”, ale bez „używania w domu języka hebrajskiego lub jidysz” zadeklarowała jedna osoba posiadająca obywatelstwo polskie.

Bibliografia

• Dziemba R., Kościół katolicki w Kołobrzegu na tle przemian społeczno-politycznych w latach 1945–1990, Kołobrzeg 2006.
• Gasztold T., Kroczyński H., Rybicki H., Kołobrzeg. Zarys dziejów, Poznań 1979.
• Grabski A., Rykała A., Żydzi w Polsce 1944–2010, [w:] Atlas historii Żydów polskich, red. W. Sienkiewicz, Warszawa 2010, ss. 393-421.
• Jancke P., Die jüdische Gemeinde in Kolberg, [w:] Kirchen und kirchliches Leben im deutschen Kolberg, red. U. Gehre, H. R. Marten, S. Sienell, Hamburg 2009.
• Kolberg, [w:] Encyclopaedia Judaica, t. 10, Berlin 1934.
• Kolberg (Hinterpommern), [w:] Alicke K.-D., Lexikon der jüdischen Gemeinden im deutschen Sprachraum, t. 2, München 2008, szp. 2258-2260.
• Kroczyński H., Dawny Kołobrzeg, Kołobrzeg 1997.
• Noc Kryształowa w Kolbergu, [w:] Informacje Kołobrzeg – MiastoKołobrzeg.pl [online], https://miastokolobrzeg.pl/historia/7127-noc-krysztaowa-w-kolbergu.html  [dostęp: 19.04.2021]
• Salinger G., Zur Erinnerung und zum Gedenken. Die einstigen jüdischen Gemeinden Pommerns, t. 2, New York 2006, ss. 491-507.
• Szukała M., Antysemityzm w służbie archiwalnej III Rzeszy na przvkładzie Archiwum Państwowego w Szczecinie. Aryjskość jako warunek dostępu do zasobu archiwalnego w świetle przepisów i praktyki w pruskiej prowincji Pomorze w latach 1933–1945, [w:] Żydzi oraz ich sąsiedzi na Pomorzu Zachodnim w XIX i XX wieku, red. M. Jaroszewicz, W. Stępiński, Warszawa 2007, ss. 295-304.