Żydzi w Lubrańcu pojawili się w 1691 roku. Rozwojowi skupiska w XVII i w kolejnych wiekach sprzyjała postawa właścicieli miasta. Dzięki ich wsparciu w pierwszej połowie XVIII w. ukształtował się samodzielny kahał. W 1765 r. liczył 249 osób[1.1]. W następnych dziesięcioleciach gmina rozrastała się, osiągając w początkach XX w. liczebność ok. 1 tys. osób.

W okresie międzywojennym gmina liczyła ok. 800–850 członków. Obejmowała swoim zasięgiem Lubraniec i gminę Piaski[1.2].

Żydzi mieli duży udział w życiu gospodarczym miasta. W 1928 r. na 117 warsztatów rzemieślniczych do Żydów należało 70 (60%). Na 65 przedsiębiorstw handlowych – 62 (95%), przemysłowych na 73 – 66 (90%).

Gminą do 1924 r. kierowali: Szyja Chaim Płoński, Mojsze Aron Dojszen, Mendel Rozen i Abram Iwanowicz. Po wyborach z 1 czerwca 1924 roku zasiedli w zarządzie: Chaim Szajewicz, Chaim Judzki, Jakub Brzustowski, Icek Eliasz Auerbach (zastępcy: Mojsze Aron Dojszen, Fajwisz Pieprzyński, Szmul Efroim Płoński, Mordka Iwanowicz). W kolejnej kadencji (1931–1936): Szoel Alje Ajzyk (prezes), Lejb Fordoński, Jojne Klusko, Pejsach Bobrownicki, Mordka Iwanowicz, Wolf Icek Piotrowski (do 1935 potem Zelig Szmidt), Chaim Mordka Jadkowski, Hersz Frankenberg (do 1935, potem Dawid Lubiński). Skład zarządu w 1936 r. przedstawiał się następująco: Icek Zajączkowski (prezes), Szyja Chaim Płoński, Jakub Brzustowski, Chaim Mojsze Garnuszek, Szyja Krakowski, Dawid Lubiński, Szoel Alje Ajzyk, Wolf Osięciński.

Wpływy polityczne wśród członków zarządu w 1931 r. rozkładały się następująco: ortodoksi dysponowali 1 mandatem, Bund i Poalej Syjon-Prawica – 5, „Mizrachi” – 2. W 1936 r. bezpartyjni posiadali 5 członków i 5 zastępców, Poalej Syjon-Prawica – 2 mandaty i 1 zastępca, Bund – 1 mandat i 1 zastępca; w 1939 r.: ortodoksi – 1, Bund – 3, bezpartyjni – 1, Ogólni Syjoniści – 1, Poalej Syjon-Prawica – 2.

Urzędnikami gminnymi byli rabini: Beer Haltrecht (druga połowa XIX w.), Chaim Ber Zylbercan (1909–1924), Ire Szapiro Klughaupt (1927–1939); rzezakami: Mendel Halpern, Jakub Goldman, Kowadło, Hercko Landau, sekretarzami: Chaim Kalma, kasjerem: Icek Eliasz Auerbach.

Infrastrukturę gminy tworzyły w międzywojniu: murowana synagoga (z końca XVIII w.); bet midrasz; drewniana łaźnia; murowany budynek przytułku; murowana rzeźnia ptactwa; cmentarz o powierzchni 7,72 ha przy drodze do Topólki (ul. Słowackiego), obok znajdowały się dwa budynki gospodarcze i murowany dom mieszkalny dozorcy; cheder; cztery place o łącznej powierzchni 2808 m kw.

Spis członków gminy z 17 stycznia 1929 r. pozwala na analizę demograficzną. Żydzi w Lubrańcu zamieszkiwali na ulicach: Sienkiewicza (23,1%), Królewskiej (21,5%), Placu 3 Maja (16,7%), Kościuszki (11,8%), Brzeskiej (10,1%), Przejeździe (5,9%), Raju (1,4%), Świętej Anny (3,4%), Starym Rynku (2,1%), Kujawskiej (2,2%), Ogrodowej (1%), Kaliskiej (0,7%), Radziejowskiej (0,1%). Wśród czynnych zawodowo dominowali kupcy (24%), krawcy (19%), handlarze (15%), szewcy (15%). Mniejszą rolę odgrywali właściciele domów (4%), furmani (4%), piekarze (3%), blacharze (2%), rzeźnicy (2%). Pozostałe zawody stanowiły niewielką grupę od ok. 1% do niespełna 0,5%[1.3].

W 1939 r. w Lubrańcu mieszkało 880 Żydów, w styczniu 1940 – 988 (w tym 203 uchodźców), w styczniu 1941 – 991. W dniu 28 września i 9 listopada 1941 – 762 Żydów (w tym 232 mężczyzn) wysiedlono do łódzkiego getta. Zagłada ostatnich 100 osób nastąpiła wiosną 1942 r.

W pierwszych dniach po niemieckim ataku na Polskę we wrześniu 1939 r., w Lubrańcu znalazło się wielu uciekinierów, m. in. z Włocławka, Osięcin, Aleksandrowa, Służewa. Powstał Komitet Pomocy, rozdzielający pomoc dostarczaną przez miejscową parafię, jak i gminę żydowską. W bet midraszu rozdawano żywność. Po zajęciu miasta przez Niemców 10 września 1939 r. okupant wziął zakładników. Jednym z nich był Moszek Elizere Tajtbojm. Wprowadzono dla Żydów szereg obostrzeń np. mogli swobodnie poruszać się po mieście tylko przez 1 godzinę. Obowiązującą „normą” zachowań Niemców wobec Żydów stało się znęcanie. Jedną z „zabaw” było zapędzenie grupy osób do rzeczki Zgłowiączki i trzymanie dłuższy czas zanurzonych po szyję. Ofiarą prześladowań padł także rabin. Po przybyciu z Włocławka nadburmistrza Hansa Cramera, nałożono na gminę kontrybucję w wysokości 70 tys. zł. Po przybyciu land-komisarza Szmidta nałożono kolejną kontrybucję – 10 tys. zł, którą mieli natychmiast złożyć w imieniu gminy rabin Klukow i członkowie zarządu gminy. Wówczas rozpoczął się rabunek żydowskiego mienia. Żydów kierowano do ciężkich, brudnych i upokarzających prac. W synagodze urządzono spichlerz.

W czerwcu 1941 r. mężczyzn wysłano do obozów pracy w Wielkopolsce. Jesienią 1941 r. wywieziono, głównie kobiety i dzieci, do łódzkiego getta. Do lutego – marca 1942 r. pozostawiano w Lubrańcu komando robocze złożone z 15 mężczyzn m. in.: trzech Frankenbergów, Szmuela Satanowskiego, Zalmana Dojszena, Beniamina Tabaczyńskiego, Szyji Chaima Płońskiego, Zeliga Szmidta, Chaima Kalmana, Maksa Szajewicza, Abrama Józefowicza. Uporządkowali teren po wysiedlonych. Po ukończeniu pracy trafili do Chełmna nad Nerem.

Po wojnie osiadły pojedyncze osoby, które utworzyły oddział Centralnego Komitetu Żydów Polskich. W 1946 r. było ich 8, w 1947 – 4, w 1948 r. i początkach 1949 r. – 6, w grudniu 1949 r. – pozostała 1 osoba[1.4].

Nota bibliograficzna

• Dumanowski J., Lubraniec w XVIII w. – żydowskie miasteczko i stolica magnackich włości, „Kwartalnik Historii Żydów” 2003, nr 3.
• Kawski T., Gminy żydowskie pogranicza Wielkopolski, Mazowsza i Pomorza w latach 1918–1942, Toruń 2007.
• Kawski T., Kujawsko-dobrzyńscy Żydzi w latach 1918–1950, Toruń 2006.
• Kawski T., Ludność żydowska na Kujawach wschodnich i w ziemi dobrzyńskiej w okresie międzywojennym (1918–1939), „Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie” 1999, t. 13.
• Kawski T., Kubiak W., Żydzi w Lubrańcu. Z dziejów Lubrańca, Włocławek 2002.
• Wloclawek we ha Sewiwa. Sefer Zikkaron, red. K. F. Tchursz, M. Korzen, Tel Awiw 1967, ss. 781–793.