Osadnictwo żydowskie w Przyrowie rozpoczęło się pod koniec XVIII wieku[1.1]. W 1808 r. w mieście żyło 102 Żydów, stanowiąc 11% ogółu mieszkańców. Trudnili się drobnym handlem i rzemiosłem. W 1857 r. liczba Żydów wzrosła do 954 osób, które stanowiły 43% ogółu mieszkańców[1.1.1]. Wiadomo, że w mieście żyła grupa chasydów lelowskich.

W 1921 r. w Przyrowie mieszkało 802 Żydów, którzy stanowili 32% ogółu mieszkańców. Społeczność była mniejsza niż uprzednio, wskutek znacznej emigracji po zakończeniu I wojny światowej[1.1.1]. Pod względem politycznym coraz silniejsze wpływy uzyskiwali syjoniści.

W okresie międzywojennym do ważniejszych firm rzemieślniczych należących do Żydów można zaliczyć: zakład czapniczy N. Hauptmana, farbiarnię M. Jelenia, zakład garncarski Sz. Luterka, kołodziejski J. Motłocha, krawieckie J. Messera, J. Zaksa, M. Zaksa, B. Zompera, J. Zompera, olejarnię H. Altmana, szewski G. Gielbarda. Handlowali na większą skalę tekstyliami: R. Helfgot, Ch. Zomper, Ch. Zylberminc, J. Zyskind; bydłem – J. Jakubowicz, F. Messer; pieczywem – G. Altman, F. Dykierman, Sz. Kilsztajn, N. Wajngarten; mięsem – Sz. Federman, J. Nożych, E. Rozencwajg; skórami – P. Dancygier, F. Messer; artykułami spożywczymi – J. Altman, Sz. Kamiński, F. Liberman, M. Liberman, D. Messer, G. Messer, Sz. Tenenberg, J. Zeligman; tytoniem – B. Liberman, J. Russel; alkoholem – M. Pomeranc[1.2].

W wybranym w 1924 r. Zarządzie znaleźli się: Chaim Dankowicz, Majer Garmarski, Szymon Jankiel Larden, Daniel Nidziński, Liber Trześniewski, Moszek Jeleń, Szloma Kamiński, Mendel Liberman[1.3].

Pierwszy zachowany budżet z dwudziestolecia międzywojennego pochodzi z 1927 r. Po stronie przychodów Zarząd planował 11 191 zł, w tym z rzezi 7000 zł, ze składki – 1365 zł, pokładnego i pomników – 1000 zł, czytania rodału – 166,30 zł, łaźni – 180 zł, dzierżawy ogrodu – 60 zł. Liczono też na sumy z zaległych składek – 1014 zł za 1925 r. oraz 1103 zł za 1926 rok. Wpłynęło ogółem 9653,60 zł, czyli mniej o 2696,50 zł niż zakładano[1.4]. Po stronie rozchodów główne pozycje to pobory rabina Hersza Szylewicza – 3800 zł rocznie, rzezaka Mendela Bociana – 2000 zł, Moszka Dawidowicza – 2000 zł. Gmina była ponadto winna rabinowi 350 zł. Na czele Zarządu stał Chaim Dankiewicz.

W 1929 r. w Przyrowie było 769 Żydów, do płacenia składek wytypowano 92 rodziny, które powinny wpłacić 1760 zł. Składki wahały się od 5 do 150 zł.

 Jak wynika z zachowanych dokumentów w 1930 r. ubito 785 krów i wołów, cieląt – 589, gęsi – 3132, kur – 2033; na ogólną sumę 8171,30 zł. Ze składek od 71 rodzin uzyskano 1513 zł[1.5]. Ogółem planowano uzyskać 13 340,08 zł. Uzyskano zaledwie 11 785,63 zł. Główne wydatki to pensja H. Szylewicza – 5200 zł oraz rezaków M. Bociana i M. Dawidowicza – po 2000 zł. Wypłacano także jedną emeryturę, na rzecz Chwali Chili Katz w wysokości 156 zł. Na remont budynków gminy przeznaczono 1392 zł[1.6]. W skład Zarządu wchodzili: Hersz Szylewicz, Majer Garncarski, Chaim Dankowicz, Daniel Nidziński, Jankiel Landau, Majer Garncarski – przewodniczący. Lokal Zarządu mieścił się w domu rabina, tu również przechowywano dokumenty. Gmina nie miała pisarza, co utrudniało prowadzenie biurowości.

Budżet po stronie wpływów przewidywał w 1931 r. sumę 12 669 zł, wpłynęło 11 456,57 zł[1.7]. A oto rozliczenie (planowano / wpłynęło): rzeź – 8250,60 zł / 8929,00 zł; składka – 1.456,00 zł / 678,00 zł; dzierżawa ogrodu – 60,00 zł / 6,00 zł; pokładne – 80,00 zł / 101,00 zł; czytanie rodału – 180,00 zł  / 180,00 zł.

Po stronie wpływów w 1932 r. przewidywano 12 573,41 zł, w tym z rzezi bydła – 4684 zł, z rzezi ptactwa – 3480,70 zł, ze składki – 1257 zł. Ogółem płynęło 9690,12 zł, nie wykonano założonych sum z uboju ptactwa i składki[1.8]. Z uboju ptactwa wpłynęło 3138,80 zł, ze składki – 21 zł.

Według danych urzędowych starostwa w 1933 r. mieszkało w Przyrowie 795 Żydów. Ze składki Zarząd powinien uzyskać 1237 zł, z rzezi – 8164,70 zł, z innych źródeł – 3171,71 zł. Ogółem stanowiło to po stronie dochodów 12 573,41 zł. Pobory rabina H. Szylewicza zaplanowano w wysokości 5200 zł, na płace urzędników gminy przeznaczono 4676 zł, na inne koszty – 355 zł, na inwestycje – 751,42 zł, na dobroczynność – 325 zł, na inne wydatki – 1265 zł[1.9]. Po stronie przychodów przewidywano z bieżących składek 1257 zł; do tego dodane nie ściągnięte składki z ubiegłych lat, co dawało ogółem 3394 zł. Z ofiar przy rodałach liczono na 175 zł, z uboju bydła i drobiu – 8164,70 zł, z pochówków – 100 zł, z łaźni – 180 zł, z macy – 200 zł, z dzierżawy ogrodu – 60 zł, z dobrowolnych ofiar – 300 zł. Na pensję sekretarza przewidziano 120 zł, kantora M. Dawidowicza – 100 zł, obsługacza Lewkowicza – 180 zł, pobory rzezaka M. Bociana – 2000 zł, rzezaka M. Dawidowicza – 2000 zł, materiały piśmienne – 50 zł, opał i światło do synagogi – 150 zł, rentę dla wdowy po rzezaku Kacu – 156 zł, podatki państwowe – 200 zł, hipotekę – 360 zł, macę kmycha – 200 zł, na leczenie – 826 zł, na dobroczynność – 125 zł. W spisie majątku figurowała synagoga przy ul. Lelowskiej, dom modlitw, cmentarz ogrodzony przy ul. Cmentarnej. Była też mykwa, którą dzierżawiono Moszkowi Lewkowiczowi, cheder i Talmud-Tora. Kontrola przeprowadzona w 1932 r. stwierdziła konieczność remontu łaźni oraz brak szyb w domu modlitw. Były też spore zaległości w ściąganiu składek. I tak za 1928 r. – 156 zł, za 1929 r. – 490 zł, za 1930 r. – 631 zł, oraz za 1931 r. – 778 zł.

Na czele gminy w styczniu w 1933 r. stał Zarząd w składzie: Naftula Messer – przewodniczący; członkowie: H. Szylewicz, Szlama Kamiński, Chaim Liberman, Chaim Dawidowicz, Mendel Liberman[1.10]. W 1933 r. było ogółem w Przyrowie 793 Żydów, do płacenia składek wytypowano 83 rodziny. Zamierzano ze składek pozyskać 978 zł.

Ponieważ w kwietniu 1933 r. wyjechał do Łodzi dotychczasowy przewodniczący, który nie przekazał dokumentów gminnych, starostwo powołało Zarząd Tymczasowy w składzie: Moszek Jakubowicz – przewodniczący; członkowie: Mendel Liberman, Chaim Dankiewicz i rabin. Sekretarzem został Rachmil Holckener.

W 1934 r. w budżecie po stronie przychodów planowano 13361,37 zł, w tym: 5000 zł – z uboju bydła, 3300 zł – z uboju drobiu, 50 zł – z pochówków, 25 zł – z pomników, 180 zł – z łaźni, 200 zł – z macy, 150 zł – z czytania rodału, 40 zł – z dzierżawy ogrodu, 20 zł – z dobrowolnych ofiar. Liczono też, że uda się ściągnąć zaległe składki z lat: 1929 r. – 490 zł, 1930 r. – 631 zł, 1931 r. – 693 zł, 1932 r. – 1000 zł, 1933 r. – 991 zł[1.11]. Planowany rozchód: pobory rabina H. Szylewicza – 5400 zł plus 400 zł zaległe, rzezacy M. Bocian – 2000 zł, M. Dawidowicz – 2000 zł. Ten ostatni był także kantorem, za co pobierał 100 zł rocznie.
Zachowała się taksa kąpieli rytualnej. Zamożni płacili 30 gr, średniozamożni – 15 gr, biedni wchodzili gratis. Taksa cmentarna podzielona była na cztery klasy – od 18 zł do 500 zł, zgoda na pomniki – od 18 zł do 90 zł.

W 1934 r. nastąpiło powiększenie składu Zarządu, weszli do niego: Szloma Kamiński, Chaim Liberman, Moszek Liberman, Pinkus Jakubowski, Chaim Dankiewicz, Naftula Messer, Szmul Zylberszas oraz Moszek Jakubowski jako przewodniczący[1.12]. Jak wynika z posiedzenia Zarządu z 6 stycznia 1934 r. w poprzednim roku wydano 9491,12 zł, wierzytelności gminy wynosiły 2594 zł, długi – 3316 zł, stan kasy – 51,92 zł.

Od 1936 r. gmina nie zatrudniała rabina. W 1937 r. w Przyrowie mieszkało 707 Żydów, do płacenia składek wytypowano 84 rodziny. Wartość mienia ruchomego szacowano na 3786 zł, mienia nieruchomego – na 16 000 zł, zadłużenie – na 1182 zł. W Zarządzie przeważali ortodoksi, mający 62,5% wpływów.

1 września 1939 r. Niemcy zaatakowały Polskę, rozpoczynając w ten sposób II wojnę światową. Już w pierwszych dniach wojny Przyrów zajęły wojska niemieckie. W 1940 r. Niemcy utworzyli w Przyrowie obóz pracy, w którym zgromadzili ponad 800 Żydów[1.1.1]. 18 września 1942 r. wszystkich Żydów z Przyrowa wywieziono do getta w Koniecpolu, skąd 7 października 1942 r. trafili do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Treblince. Wszyscy zginęli w komorach gazowych.

Nota bibliograficzna

• Przyrow, [w:] Encyclopedia of Jewish Life before and during the Holocaust, t. II, red. Sh. Spector, G. Wigoder, New York 2001, s. 1036.