Żydzi pojawili się w Puńsku według różnych źródeł na początku bądź w połowie XVIII wieku. Puńsk był wówczas miastem królewskim, w odróżnieniu od okolicznych miast prywatnych. W 1799 r. żyło ich w mieście już 60. W 1820 r., według ankiety przeprowadzonej przez władze Królestwa Polskiego, w Puńsku było 597 mieszkańców, z czego, oprócz Litwinów i Polaków, 353 było Żydami. Mieszkali w 82 drewnianych domach i utrzymywali się głównie z rolnictwa.
Pierwsza połowa XIX w. była dla Puńska okresem ciągłego kryzysu, w wyniku czego mieszkańcy miasta w 1852 r. wystosowali prośbę do władz carskich o odebranie praw miejskich. Zlikwidowano jarmarki i targi, które zresztą w praktyce od dawna tu się nie odbywały. Już we wspomnianej ankiecie dozorcy miast miejskich z 1820 r. znajduje się opinia, która wskazuje na słaby rozwój miasteczka i biedę mieszkańców: „Puńsk (...) nie zasługuje, aby nadal w tytule miasteczka pozostał. Jeżeli bowiem uważać w nim handel, ten okaże się prawie zupełnie tu nieznanym. Jeżeli przemysł znaydziemy go w zaniechaniu. (...). Jeżeli budowle (...) znaydziemy budynki bez kominów gorsze od chat wieyskich, grożące kródkim upadkiem. Ulicę tylko iedną i to krzywą, górzystą y opuszczną. Jeżeli uważać rzemiosło, te się tu kończy na kilku niezgrabnych żydach krawcach, szewcach y klompiarzach (...) Byłoby (...) korzystniejsze gdyby Rząd (...) miasteczko na wolną osadę zamienił”[1.1].
W tym czasie w mieście istniał już cmentarz żydowski i prawdopodobnie też synagoga. Jednak zachowany do dziś niewielki drewniany budynek bożnicy pochodzi z przełomu XIX i XX wieku. Znajduje się on przy glównej ulicy, w ciągu dawnych, również drewnianych, budynków przykahalnych.
W 1921 r. w Puńsku żyło 228 Żydów. W osadzie były wówczas zaledwie 63 domy. W okresie 1918–1939 Żydzi stanowili większość mieszkańców miasteczka. Puńscy Żydzi byli biedni i raczej tradycyjni – choć w okresie międzywojennym młody nauczyciel z Suwałk Mosze Sinenski miał zaszczepić w miasteczku zainteresowanie syjonizmem, językiem hebrajskim, w tym hebrajską poezją Bialika. Znanymi postaciami w sztetlu był także szames Mosze Katz oraz felczer.
We wrześniu 1939 r. Puńsk został zajęty przez wojska niemieckie. Na przełomie października i listopada Niemcy zgromadzili wszystkich puńskich Żydów na rynku, gdzie mimo mrozu byli przetrzymywani przez cały dzień i noc. Następnego dnia wszystkich pognali w stronę granicy z Litwą. W tym samym roku Niemcy zdewastowali puńską synagogę.
Nota bibliograficzna
- Rąkowski G., Polska egzotyczna I, Pruszków 1991, ss. 73–74.
- Sperling L., Kirsch A., The shtetl of Punsk, [w:] Yisker Bukh Suvalk, red. B. Kagan, New York 1961 [online] https://www.jewishgen.org/yizkor/suwalki1/suw348.html [dostęp: 30.06.2021].