Data osiedlenia się Żydów w Suwałkach nie jest znana. Choć założyciele i właściciele miasta – kameduli wigierscy – w akcie nadającym ośrodkowi prawa miejskie zachęcali Żydów do osiedlania się, a nawet wyznaczyli osobną ulicę przeznaczoną specjalnie dla osadników wyznania mojżeszowego, na podstawie zachowanych źródeł nie można jednoznacznie potwierdzić obecności Żydów w Suwałkach aż do początku XIX wieku. Niektórzy badacze sądzą, iż niewielka grupa Żydów osiedliła się tu w drugiej połowie XVIII w., jednak potem opuściła miasto lub być może została z niego wygnana[1.1].

Najstarsze wzmianki o Żydach w Suwałkach pochodzą z 1808 r., kiedy to w centralnej części miasta zamieszkiwała niewielka społeczność, licząca 44 osadników, pochodzących głównie z okolicznych miasteczek i wsi. W ciągu kolejnych dwudziestu lat społeczność żydowska w mieście szybko jednak rozrosła się, tak że już na początku lat 20. XIX w. powstała samodzielna gmina[1.2]. W 1827 r. Żydzi stanowili już ponad 30% populacji, w 1841 r. – ponad 50%, zaś w 1865 r. – 63%[1.3].

W drugiej połowie XIX w. Suwałki były dużym skupiskiem żydowskim i znaczącym ośrodkiem religijnym. Wśród działających tu wówczas rabinów byli m.in. Icchok Ajzyk Wildmann (1850–1853), Jehiel Heller (1853–1857), jeden z twórców ruchu syjonistycznego – Samuel Mohylewer (1860–1868) oraz Dawid Tewel Katzenellenbogen (w latach 90. XIX w.). W ostatniej ćwierci XIX w., głównie w latach 80., na skutek pogarszającej się sytuacji ekonomicznej oraz wzrostu nastrojów antyżydowskich, znaczna liczba Żydów wyemigrowała z Suwałk do Stanów Zjednoczonych, Ameryki Południowej, Szwecji i Afryki Południowej, co spowodowało wyraźny spadek udziału Żydów wśród ogółu mieszkańców Suwałk[1.4]. Jednak już na początku XX w. w mieście pojawiły się nowe grupy żydowskich osadników przybywających tu z zachodnich guberni Imperium Rosyjskiego, tj. głównie z Litwy i północnej Białorusi, a odsetek ludności żydowskiej ponownie przekroczył 50%.

Na początku XIX w. Suwałki były przede wszystkim ośrodkiem handlowym, ze stosunkowo słabo rozwiniętym przemysłem. Głównym źródłem dochodów suwalskich Żydów był drobny handel, a także usługi (transport) i rzemiosło (szewstwo, krawiectwo, budownictwo). Część osób utrzymywała się też z pośrednictwa handlowego pomiędzy byłą gubernią suwalską a terenami dawnych Prus Wschodnich, część zaś – z aprowizacji suwalskiego garnizonu (istniejącego do 1914 r.)[1.5]. Około poł. XIX w. w mieście działała juz znaczna liczba kupców i przedsiębiorców żydowskich, których aktywność miała duże znaczenie dla rozwoju ekonomicznego. W 1867 r. w Suwałkach funkcjonowało 12 żydowskich fabryk i zakładów przemysłowych, a także liczne hotele prowadzone przez Żydów, m.in. Hotel Krakowski.

W okresie 1822–1862, wskutek wydzielenia rewiru przeznaczonego na osadnictwo ludności żydowskiej, większość Żydów suwalskich zamieszkiwała w dzielnicy położonej przy nowym rynku, pomiędzy ulicą Jerozolimską i Nowym Światem (obecnie ul. T. Noniewicza). W latach 1820–1821 wybudowano tam okazałą murowaną bożnicę, wraz z usytuowanym naprzeciw niej, po drugiej stronie ulicy, bet ha-midraszem. Pomimo istniejących ograniczeń w zakresie możliwości osiedlania się na terenie miasta, część kamienic przy starym rynku również pozostawała w posiadaniu żydowskich właścicieli.

Począwszy od drugiej połowy XIX w., a szczególnie w okresie międzywojennym, Suwałki stały się silnym ośrodkiem ruchu syjonistycznego. Z Suwałk pochodził m.in. Abraham Stern, przywódca ruchu Lehi, zaangażowanego w walkę o utworzenie w Palestynie państwa Izrael. Od 1891 r. działało tu stowarzyszenie Safa Berura, zajmujące się propagowaniem i nauką języka hebrajskiego, liczące ok. 70 członków[1.6]. Od początku XX w. w mieście rozwijał się też żydowski ruch robotniczy. W 1901 r. założono Bund, którego zwolennicy, wraz z członkami suwalskiego oddziału Poalej Syjon, zaangażowali się w działania związane z rewolucją 1905–1906 r., organizując m.in. samoobronę, mającą chronić społeczność żydowską przed pogromami.

W okresie międzywojennym środowisko suwalskich Żydów było silnie zantagonizowane, a pomiędzy ortodoksami skupionymi wokół Agudy, socjalistami skupionymi wokół Bundu oraz syjonistami toczyły się ostre spory ideowe i rywalizacja o wpływy polityczne. Po wyborach w 1924 r. dominującą pozycję zdobyli syjoniści, jednak już w 1931 r. największe poparcie zyskała Aguda. W kolejnych wyborach do Rady Miasta, urządzanych w 1925, 1935 i 1939 r., Żydzi zdobywali ok. 1/4 mandatów.

W latach 20. i 30. XX w., m.in. dzięki mieszkającym tu Żydom, w Suwałkach na szerszą skalę zaczął rozwijać się przemysł. Żydowscy przedsiębiorcy utworzyli tu m.in. zakłady drzewne, zakłady włókiennicze, a także zakłady przetwórstwa spożywczego.

W okresie międzywojennym, obok synagogi i bet ha-midraszu, wzniesionych na początku lat 20. XIX w., w mieście działało 27 domów modlitwy, a także założony prawdopodobnie w 1859 r. szpital żydowski oraz dom starców[1.7]. Funkcjonowały tu także liczne żydowskie instytucje edukacyjne: chedery, Talmud-Tora (istniejąca przy gminie od 1861 r.), hebrajsko-polskie gimnazjum oraz jesziwa. Działały również żydowskie kluby sportowe, w tym m.in. Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe Makabi.

W latach trzydziestych, z powodu pogarszających się warunków ekonomicznych i wzrostu nastrojów antysemickich, w następstwie czego w mieście dochodziło do ataków na żydowskich kupców i przedsiębiorców, miała miejsce druga fala emigracji Żydów z Suwałk, m.in. do Ameryki Południowej oraz – w niewielkim stopniu – do Stanów Zjednoczonych[1.8]. W tym samym czasie do Palestyny wyemigrowała znaczna grupa suwalskich syjonistów.

Po wkroczeniu do Polski wojsk niemieckich we wrześniu 1939 r., Suwałki zostały wcielone bezpośrednio do Rzeszy, do prowincji Prusy Wschodnie. Ok. 3 tys. Żydów udało się uciec na Litwę, a także na tereny Białorusi i wschodniej części Związku Radzieckiego. Część z nich przetrwała, część zginęła w gettach i obozach zagłady. W grudniu 1939 r. część suwalskich Żydów (ok. 3 tys. osób) – głównie starszych, chorych i niepełnosprawnych, zostało przez Niemców rozstrzelanych w lasach. Natomiast ok. 2 tys. pozostałych przy życiu deportowano do różnych ośrodków na terenie Lubelszczyzny, m.in. do Białej Podlaskiej, Łukowa, Kocka i Międzyrzeca Podlaskiego. Zginęli oni wraz z pozostałymi mieszkańcami gett w 1941 i 1942 roku. Po zakończeniu deportacji ludności żydowskiej z Suwałk, na terenie dawnej dzielnicy żydowskiej (tzw. „Małe Raczki”) zaczęto budowę nowej dzielnicy mieszkaniowej dla urzędników niemieckich[1.9].

Po zakończeniu wojny do miasta wróciła niewielka liczba Żydów, którzy przetrwali okupację głównie na terenach Związku Radzieckiego. W 1957 r. w Suwałkach mieszkało jeszcze 11 Żydów. Obecnie nie ma tu społeczności.

Nota bibliograficzna

• Eilender K., A Brief History of Jews in Suwalki [online] http://www.shtetlinks.jewishgen.org/suwalki/history.htm [dostęp: 30.06.2014].
• Rabin D., Suwałki, [w:] Encyclopaedia Judaica, red. F. Skolnik, M. Berenbaum, Vol. 19, Detroit – New York – San Francisco – New Haven – Waterville – London 2007.
• Suwałki, [w:] The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, red. S. Spector, G. Wigoder, vol. III, New York 2001.