Zanim przyjrzymy się demografii społeczności Iwanisk warto napomnieć, iż do wzrostu liczby Żydów w gminach w XVII i XVIII w. powinno się zachować pewien dystans. Powodem jest zbyt mała wiedza o liczbie ogólnej populacji we wszystkich miastach sandomierskich. Stąd wzrost może wynikać jedynie z złej interpretacji źródła przez badaczy dziejów okresu staropolskiego.[1.1]
Iwaniska lokowane były 1403 r., jak wyżej powiedziano pierwsze wzmianki na temat Żydów pojawiły pod koniec lat 70-tych XVI w. W 1578 r. w miasto zamieszkiwało 17 Żydów.[1.2] Wspomniano również, iż ludność żydowska pojawiła się w mieście ok. 80 lat wcześniej niż w pobliskim Klimontowie, który jednakże lokowany był 200 lat później.
Tabela 1. Liczby opodatkowanych Żydów w wybranych miastach szlacheckich w latach 1662-1676
Miasto | Powiat | Rok | ||
1662 | 1674 | 1676 | ||
Iwaniska | Sandomierski | 29 | 43 | 32 |
Klimontów | Sandomierski | 129 | 83 | 59 |
Źródło:
- Guldon Z., Krzystanek K., Ludność żydowska w miastach lewobrzeżnej części województwa sandomierskiego w XVI-XVIII wieku, Kielce 1990, s. 171.
Iwaniska, mimo, że wcześniej lokowane nie osiągnęły również pułapu Klimontowa pod względem tempa osiedlania się ludności wyznania mojżeszowego. Jak pokazują dane z tabeli 7 dysproporcje opodatkowanych Żydów były zauważalne, szczególnie w początkach lat 60-tych XVII w., gdy w Klimontowie zobligowanych do składki było 100 Żydów więcej. Nie powinien dziwić niski wskaźnik ludności w Iwaniskach. Po najeździe Rakoczego Iwaniska stały się małym ośrodkiem miejskim. Podobny los spotkał Klimontów. W latach 1662-1663 posiadały zaledwie 50 domów i 415 mieszkańców, w tym 29 przedstawicieli religii mojżeszowej, co stanowiło 6, 5 % ogółu. Do zakończeniu wojen szwedzkich zaznaczył się nadal ciągły spadek mieszkańców (Tabela 1.). W 1674 r. Iwaniska liczyły tylko 311 osób.
Jednakże już od XVIII w. zaczął się sukcesywny i regularny wzrost liczby mieszkańców. W przypadku chrześcijan wzrost jest bardzo szybki. W 1787 r. ludność pochodzenia żydowskiego stanowiła już ponad 12 % ogółu i liczyła 161 osób, w tym w samym mieście ponad 100 osób. Czterdzieści lat później społeczność żydowska podwoiła swoją liczebność i w 1827 r. gmina żydowska w Iwaniskach liczyła 294 członków, co stanowiło 13 % ogółu mieszkańców (Tabela 2.). Społeczność żydowska posiadała wówczas 8 domów murowanych i 142 drewniane.
Tabela 2. Ludność Iwanisk w latach 1662-1827
Podatnicy 1662 r. | 1787 r. | 1808 r. | 1810 r. | 1827 r. | ||||||||
Razem | Chrześcijanie | Żydzi | % ludności żydowskiej | Razem | Żydzi | % | 883 | 818 | Razem | Chrześcijanie | Żydzi | % |
444 | 415 | 29 | 6,5 | 822 | 102 | 12,4 | 2275 | 1981 | 294 | 13 |
Źródło:
- Guldon Z., Krzystanek K., Ludność żydowska w miastach lewobrzeżnej części województwa sandomierskiego w XVI-XVIII wieku, Kielce 1990, s. 200; B. Kumor, Nieznane źródła do statystyki ludności diecezji krakowskiej w XVIII w., „Przeszłość demograficzna Polski, z. 4, 1971, s. 21-60, s. 51.
Pod koniec XVIII w. w Iwaniskach mieszkańcy pochodzenia żydowskiego posiadali rabina i rzeźnika. Miasteczko zamieszkiwał również cyrulik, czeladnik i krawiec oraz 5 komorników.
W latach 80-tych XIX w. miasteczko posiadało 200 domów i 1662 mieszkańców. Wśród ówczesnych mieszkańców Iwanisk byli garbarze, tkacze, szewcy, krawcy i bednarze.[1.3]
W dwudziestoleciu międzywojennym gmina wyznaniowa w Iwaniskach liczyła 1518 członków (1921 r.), co stanowiło 54 % wszystkich mieszkańców osady.[1.4]
W czasie II wojny światowej ludność Iwanisk znacznie sie zmniejszyła. Spowodowane to było likwidacją społeczności żydowskiej wysiedleniami w czasie przyfrontowych działań wojennych 1944/1945 r. W rezultacie w 1946 r. Iwaniska zamieszkiwało tylko 600 mieszkańców.
- [1.1] Z. Guldon, Ludność żydowska w miastach województwa sandomierskiego w II połowie XVII w., „Biuletyn Informacyjny Żydowskiego Instytutu Historycznego (dalej: „BIŻIH”), nr 3-4, 1982, s. 27-28.
- [1.2] Archiwum Państwowe w Krakowie, Oddz. na Wawelu, Archiwum Sanguszków, sygn. 90, k. 83 v.
- [1.3] J. Wiśniewski, Dekanat opatowski, Radom 1909, s. 159.
- [1.4] Portal Dziedzictwo Polskich Żydów „Polin”, Źródło: http://polin.org.pl/cities/223/info/ (dostęp on-line 26 IV 2010 r.)