Folwark (niem.) – w dawnej Polsce duże gospodarstwo rolne lub rolno-hodowlane, produkujące głównie na zbyt. Spadek realnej wartości czynszów oraz stopniowy wzrost popytu na zboże, spowodowany zwiększaniem się liczby ludności nierolnej i rosnącymi możliwościami eksportu do zachodniej Europy, stały się bodźcem do rozwijania przez panów gruntowych towarowej produkcji zbożowej. Stanowiąc kontynuację tzw. rezerwy pańskiej, najwcześniej folwarki powstawały w XIV w. w dobrach kościelnych, następnie rozwinęły się we wszystkich typach dóbr, najliczniej w szlacheckich (na niektórych terenach już w XV w. obejmowały większość wsi), szczególnie w regionach o lepszych możliwościach zbytu na rynkach lokalnych (np. na Śląsku) lub eksportu drogami wodnymi – głównie w dorzeczu Wisły, Bugu, na Pomorzu, częściowo w Wielkopolsce. O wiele wolniej folwarki rozwijały się we wschodniej Małopolsce, południowej Wielkopolsce (Sieradzkie, Łęczyckie), na Ukrainie i Litwie, prawie wcale nie było ich w południowo-wschodniej Białorusi i na Podkarpaciu. W celu uzyskania gruntów pod folwark prowadzono karczunki, zajmowano tzw. pustki, sołectwa, a zwłaszcza lepsze części gruntów chłopskich (stosunkowo rzadko jednak usuwano całkowicie chłopów z gospodarstw).

Rozkwit folwarków, opierających gospodarkę głównie na darmowej pracy chłopów pańszczyźnianych (stąd przyjęty w historiografii termin „gospodarka folwarczno-pańszczyźniana”), w mniejszym stopniu na pracy najemnych, nastąpił w XVI – pierwszej połowie XVII wieku. Stały się one wówczas głównym źródłem dochodów szlachty oraz dochodów z dóbr kościelnych, magnackich i królewszczyzn, a także istotnym uzupełnieniem budżetów większych miast (folwarczne wsie miejskie). Szacuje się, że w XVI w. na terenach centralnej Polski ziemie folwarczne stanowiły ok. 17–33% wszystkich gruntów uprawnych. Wielkość folwarków wahała się od 1 łana w dobrach drobnoszlacheckich do kilkunastu, a nawet kilkudziesięciu łanów gruntów ornych w dobrach wielkiej własności ziemskiej.

Początkowo większość prac na folwarkach wykonywano za pomocą najmu. Stopniowo, w ciągu XV, a zwłaszcza od XVI w., dominujące znaczenie uzyskała pańszczyzna, szczególnie w folwarkach wielkiej własności ziemskiej i bogatszej szlachty. Folwarki drobnoszlacheckie musiały na ogół w dużym zakresie korzystać z kosztownego najmu. Na niektórych terenach (np. w Prusach Królewskich) rozwinął się odrębny typ folwarku, posługującego się głównie lub wyłącznie pracą najemną. Podstawową działalnością folwarków była produkcja zbóż, w mniejszym stopniu – hodowla (głównie bydła, szczególnie na Ukrainie, i owiec w zachodniej Wielkopolsce i na Pomorzu). Rozwijano też gospodarkę rybną (zachodnia Małopolska, Śląsk) i leśną (Mazowsze, Litwa). Większość produkowanego zboża pochłaniał rynek lokalny, ale znaczną część przeznaczano na eksport, głównie z dóbr wielkiej własności położonych w niewielkiej odległości od spławnych rzek (zwłaszcza Wisła, Bug, San, Niemen, Dźwina, także Warta). Od pierwszej połowy XVII w. postępował kryzys gospodarki folwarcznej: rosnący deficyt siły roboczej, spadek pogłowia zwierząt hodowlanych, nasilające się zbiegostwo chłopów, rosnąca ilość pustek, szybki spadek eksportu zboża do krajów zachodniej Europy, spowodowany niekorzystną koniunkturą, malejące plony zbóż i globalna produkcja folwarczna – wszystko to zostało pogłębione zniszczeniami wojennymi z połowy XVII i pierwszej połowy XVIII wieku. Właściciele folwarków szukali nowych źródeł dochodów, rozwijając zwłaszcza propinację oraz starając się ograniczyć kontakty swoich poddanych z rynkiem. W XVIII w. rozpoczęto reformy – czynszowanie chłopów, parcelacje ziemi folwarcznej, wprowadzanie nowych upraw (rośliny pastewne, później ziemniaki).

Zasadnicza zmiana w sytuacji folwarków nastąpiła dopiero w XIX w., po uwolnieniu chłopów od poddaństwa, pańszczyzny i po ich uwłaszczeniu. Postępowała stopniowa ewolucja – od folwarku pańszczyźnianego do folwarku kapitalistycznego. Liczne folwarki, które nie umiały się przystosować do nowych warunków gospodarczych i społecznych, ulegały częściowej lub całkowitej parcelacji, przechodziły w ręce chłopów lub własności kapitalistycznej. Trudną sytuację folwarków (zwłaszcza w Królestwie Polskim) spotęgował kryzys agrarny schyłku XIX w. i spadek cen artykułów rolnych. W II RP, wobec niskich cen produktów rolnych i trudności kredytowych, folwarki nie wykazywały tendencji rozwojowych. Ich areał zmniejszyła (o ok. 16%) reforma rolna, zlikwidowano je po II wojnie światowej.

Bibliografia

• Kamler M., Folwark szlachecki w Wielkopolsce w latach 1580–1655, Warszawa 1976.
• Kula W., Teoria ekonomiczna ustroju feudalnego. Próba modelu, Warszawa 1983.
• Topolski J., Gospodarstwo wiejskie w dobrach arcybiskupstwa gnieźnieńskiego od XVI do XVIII wieku, Poznań 1958.
• Wyczański A., Studia nad folwarkiem szlacheckim w Polsce w latach 1500–1580, Warszawa 1960.
• Żytkowicz L., Studia nad gospodarstwem wiejskim w dobrach kościelnych XVI w., t. 1–2, Warszawa 1962.

Marcin Kamler

© Treść hasła pochodzi z serwisów wiedzowych PWN;  Encyklopedia PWN, Słowniki języka polskiego i Słowniki obcojęzyczne.