Klęska głodu – niedostatek środków żywnościowych, wynikający z ich braku lub niemożności dysponowania nimi w ilości niezbędnej do zaspokojenia uczucia głodu, powodujący wzrost liczby zgonów, a w skrajnej formie prowadzący do wyniszczenia znacznej części populacji. Przyczyny klęski głodu dzieli się najczęściej na naturalne (będące wynikiem oddziaływania przyrody) oraz spowodowane działalnością człowieka. Do przyczyn naturalnych zalicza się nieurodzaje, wywoływane m.in. niepomyślnymi warunkami atmosferycznymi, rzadziej inwazją owadów lub chorobą roślin. Klęska głodu spowodowana działalnością człowieka może występować w związku z wydarzeniami politycznymi, zakłócającymi normalne funkcjonowanie gospodarki, jak np. wojna, przewrót polityczny. Niekiedy jest stosowana jako narzędzie eksterminacji ludności. Klęska głodu z przyczyn społeczno-ekonomicznych występuje tam, gdzie ustrój społeczny powoduje klęski głodu dotykające całą ludność kraju lub jej część. Skutki głodu przejawiają się w wielu dziedzinach życia. Klęska głodu powoduje fizyczne i psychiczne wyczerpanie ludności, co sprzyja szerzeniu się chorób, często epidemii. Łącznie z klęską głodu i nędzą występują masowe zgony, w życiu gospodarczym powstają zakłócenia, wzmaga się przestępczość, niekiedy następuje masowy exodus ludności z obszarów objętych głodem dotykającym grupę bądź warstwę społeczną, także powszechnym.

Pierwsze zapisy dotyczące klęski głodu pochodzą z IV w. p.n.e. Dotyczą one głodu, który dotknął Egipt i Bliski Wschód. W starożytności, wobec panującej izolacji gospodarczej i niedostatecznych warunków do przeciwdziałania klęsce głodu (brak dróg, środków transportu, spichlerzy), odczuwano je szczególnie silnie. Antyczny Rzym, będący u szczytu potęgi politycznej, korzystał z dostaw zboża z Sycylii i Egiptu, ale gdy dowóz zawodził, pojawiał się lokalnie głód. W Indiach i Chinach klęski głodu były związane najczęściej z przeludnieniem (podczas największej, w latach 1876–1879, w Chinach śmierć poniosło 9–13 mln ludności). Silnie dawały o sobie znać klęski głodu w średniowiecznej Europie. Były one konsekwencją głównie feudualnej struktury gospodarki rolnej, niewydajnych metod uprawy roli, często także przeludnienia. Powodowało to niedożywienie dużych grup społecznych, co w połączeniu z toczącymi się wojnami (niszczenie przez przeciwników zapasów żywności) prowadziło do wybuchu epidemii (m.in. dżumy, tzw. czarnej śmierci).

Pełniejsze i bardziej dokładne wiadomości o klęskach głodu pochodzą z kilku ostatnich stuleci. Spustoszenie, jakie wywołała w Europie wojna trzydziestoletnia (1618–1648), było w istocie wynikiem wywołanego przez nią głodu oraz epidemii. Często zdarzały się również klęski głodu w XIX wieku. Upamiętnił się wielki głód we Włoszech w latach 1816–1817 oraz niemal powszechna w Europie klęska głodu w latach 1845–1847, wywołana chorobą ziemniaków. Głośny zwłaszcza stał się głód w Irlandii, gdzie dodatkowo wystąpił nieurodzaj zbóż. Liczbę śmiertelnych ofiar głodu (i towarzyszących mu epidemii) szacowano w tym kraju na przeszło 1 mln. Ze szczególnym natężeniem klęski głodu występowały w carskiej Rosji (m.in. w 1600 r. susza spowodowała głód i w konsekwencji epidemię dżumy, która pochłonęła ok. 500 tys. ofiar). W historii Polski występowały również liczne klęski głodu. Zachowały się wiadomości o głodzie w XIV w., za panowania Kazimierza III Wielkiego. Przyczyną głodu były ostre zimy, rzadziej susza lub szarańcza, najczęściej jednak głód występował podczas wojen, zwłaszcza w XVII i XVIII wieku. Okresem klęski głodu były na ziemiach polskich lata I wojny światowej. Również podczas II wojny światowej głód dotknął mieszkańców okupowanego kraju (w latach 1941–1942 zwłaszcza ludność getta warszawskiego).

W XX w. klęski głodu, spowodowane głównie długotrwałymi okresami suszy, najsilniej dotykały kraje afrykańskie (m.in. w latach 1971–1973 Etiopię, gdzie śmierć poniosło ok. 1,3 mln osób) i spowodowały w latach 80. zagrożenie życia ok. 150 mln osób. Obok czynników przyrodniczych oraz wojen (m.in. klęska głodu w izolowanym w latach 1941–1944 przez wojska niemieckie Leningradzie, gdy śmierć wskutek niedożywienia poniosło ok. 1 mln mieszkańców miasta) istotną rolę w wywoływaniu głodu w XX w. odegrały względy natury politycznej. W Rosji sowieckiej i ZSRR wskutek prowadzonej przez bolszewików polityki komunizmu wojennego w latach 1921–1922 klęska głodu dotknęła wielkie obszary Powołża (powstanie tambowskie), kolektywizacja rolnictwa natomiast doprowadziła w latach 1932–1934 do wielkiego głodu na Ukrainie (śmierć poniosło według różnych szacunków 1,5–4,5 mln osób). Polityka rządzących Kambodżą Czerwonych Khmerów spowodowała w latach 1975–1979 klęskę głodu w tym kraju. Głód pozostaje do dziś problemem w niektórych krajach Ameryki Łacińskiej, Afryki i Azji.

© Treść hasła pochodzi z serwisów wiedzowych PWN; Encyklopedia PWN, Słowniki języka polskiego i Słowniki obcojęzyczne.