Liberum veto (łac., ‘wolne nie pozwalam’) – w Polsce potoczna nazwa zasady umożliwiającej zerwanie sejmu (a w konsekwencji unieważnienie wszystkich jego uchwał) przez jednego posła. W odniesieniu do zerwania sejmu bywało też nazywane precyzyjniej liberum rumpo [‘wolne zrywam’], gdyż liberum veto było również używane jako metoda obstrukcji sejmowej – protest jednego posła jedynie tamował obrady w izbie poselskiej.

Liberum veto wywodziło się z obowiązującej na sejmach zwyczajowej zasady jednomyślności. Za panowania ostatnich Jagiellonów w praktyce jednak stosowano zasadę większości. Pod koniec XVI w. i w I połowie XVII w. sejmy rozchodziły się bez uchwał w wypadku opozycji części posłów (po raz pierwszy 1576). W 1652 uznano, że protest jednego posła (W. Sicińskiego) przeciwko przedłużeniu sejmu wystarczy do jego zerwania. W 1669 r. zerwano sejm przed upływem czasu przewidzianego na obrady, a w 1688 r. – przed obraniem marszałka. Źródłem liberum veto był stały konflikt między władzą króla a wolnością szlachty. Przykład innych krajów Europy, gdzie wzmocnienie władzy monarszej prowadziło do likwidacji parlamentaryzmu i tryumfu absolutyzmu, nakazywał szlachcie zabezpieczyć się przed podobnymi zamiarami króla, gwarancją zachowania ustroju miała być „źrenica wolności”, „głos wolny” — liberum veto. Posługiwanie się liberum veto przez posłów, za którymi stali magnaci i państwa ościenne (Prusy, Rosja, także Francja), doprowadziło z czasem do paraliżu sejmu (za Augusta III przyjęciem uchwał zakończył się tylko jeden sejm).

Utrzymanie liberum veto, jako skutecznego narzędzia do blokowania reform, stało się szybko podstawowym celem obawiających się wzmocnienia Polski sąsiadów: Rosji, Austrii i Prus. Obce państwa i opozycja magnacka zapobiegły realizacji wysuwanych od lat 50. XVII w. projektów zniesienia liberum veto, zlikwidowanego dopiero na mocy Konstytucji 3 maja 1791.

Bibliografia:

• W. Konopczyński, Liberum veto, Kraków 1918.
• Z. Wójcik, Liberum veto, Kraków 1992.

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.