magnaci (magnateria; łac. magnatus – dostojnik) – najwyższa warstwa stanu szlacheckiego w państwie polsko-litewskim w XVI–XVIII w., w Królestwie Węgier – w XV–XIX w. W Rzeczypospolitej magnateria powstała z połączenia się możnowładztwa koronnego i litewsko-ruskiego po unii lubelskiej 1569 roku. W XVII w. magnaci stanowili zapewne kilka procent stanu szlacheckiego. W wyniku przyjęcia ustrojowej zasady równości w demokracji szlacheckiej magnateria polsko-litewsko-ruska nie była wyodrębniona formalno-prawnie. Tytuły arystokratyczne nielicznych rodów były pochodzenia obcego: w Wielkim Księstwie Litewskim jako relikt tradycji ruskiej (kniaziowie – np. Czartoryscy, Massalscy, Ogińscy); tytuły zachodnioeuropejskie (książąt – np. Radziwiłłowie, hrabiów – np. Tarnowscy, Tęczyńscy, Ostrorogowie, Ossolińscy) nadawali w XVI–XVIII w. władcy obcy (cesarz niemiecki i papież, po 1773 r. władcy państw zaborczych), niekiedy przyjmowano je po adopcji do rodów europejskich (np. Myszkowscy od Gonzagów). Próba Władysława IV (podjęta w 1635 r.) formalnego wyodrębnienia elity magnacko-senatorskiej w zakonie kawalerów Najświętszej Marii Panny została udaremniona przez szlachtę. W 1638 r. konstytucją sejmową zakazano używania wcześniej przyjętych „tytułów cudzoziemskich” (oprócz akceptowanych w akcie unii lubelskiej 1569 r.) i nadawania nowych.

Magnaci w Rzeczypospolitej nie byli uprzywilejowani przez prawo do zasiadania w izbie wyższej parlamentu (senacie) – urzędy senatorskie były dożywotnie, ale nie dziedziczne. Choć najwyższe urzędy ziemskie i ministerialne oraz godności tytularne szczebla centralnego były piastowane tradycyjnie przez magnatów, władcy elekcyjni zachowali prerogatywę mianowania na dowolne urzędy przedstawicieli szlachty, wprowadzając ich do elity senatorskiej. Przeszło 30% senatorów nominowanych przez kolejnych władców za Wazów, „królów rodaków” i Wettinów wywodziło się z tzw. nowej magnaterii. Nie była ona także stanem wyodrębnionym przez urodzenie mimo rosnącej w XVII w. tendencji do ograniczania ożenków poza własną warstwą (w XVI w. stanowiły one ok. 70%, w XVII w. – 40%, w XVIII w. – 18%). Natomiast koligacje rodów koronnych, litewskich i ruskich sprzyjały konsolidacji magnaterii w skali państwa i wykształcaniu się poczucia odrębności od szlachty.

Rzeczywistą podstawą politycznej przewagi magnaterii w państwie polsko-litewskim były dziedziczne dobra ziemskie oraz królewszczyzny (potocznie: starostwa), nadawane przez władców szlachcie (w 60–80% – przedstawicielom magnaterii) za zasługi w dożywotne użytkowanie, często z możliwością dziedziczenia – wbrew postulatom szlacheckiego ruchu egzekucyjnego z lat 60. XVI wieku. Fortuny magnackie wyrastały także przez kolonizację pustek, zwłaszcza na Kresach (np. „pustynia Umań”, podstawa fortuny Potockich). Komasacji dóbr i tworzeniu ogromnych latyfundiów magnackich sprzyjało tworzenie ordynacji rodowych, zapobiegających podziałom i sprzedawaniu włości rodowych dzięki ograniczeniu dziedziczenia do potomków męskich – np. ordynacje: w 1586 r. Radziwiłłów na Nieświeżu, Ołyce, Klecku (Kliecku), w 1589 r. zamojska Zamoyskich, w 1601 r. pińczowska Myszkowskich (od 1768 r. Wielopolskich), w 1609 r. ostrogska Ostrogskich (zatwierdzona w 1624 r.), w 1783 r. rydzyńska Sułkowskich. Twierdze i wojska nadworne magnatów w XVII w. to stały element systemu obronnego Rzeczypospolitej. Inwestycje w zagospodarowywanie latyfundiów zwracały się jako dochody tak duże, iż umożliwiały odbudowę włości po zniszczeniach wojennych.

Przynależność do magnaterii miała w Polsce charakter uznaniowy – magnatem był ten, kogo za magnata uważano. Potwierdzeniem statusu były zewnętrzne wyznaczniki prestiżu: rezydencje (np. Nieśwież i Birże Radziwiłłów, Wiśnicz Lubomirskich, później Potockich, Podhorce Koniecpolskich, później Rzewuskich, Łańcut Lubomirskich, później Potockich, Krzyżtopór Ossolińskich), fundacje sakralne, utrzymywanie licznego dworu, patronat artystyczny (malarstwo, kapele, teatr), kulturalny i oświatowy (np. Akademia Zamoyska, gimnazjum w Lesznie). W tych dziedzinach magnateria konkurowała z patronatem królewskim, a nawet go wyręczała. Magnaci górowali nad szlachtą wykształceniem, kultywując tradycję wysyłania młodzieży za granicę na studia, ale i w celu nabycia znajomości obcych języków, umiejętności politycznych i wojskowych, ogłady towarzyskiej. Przewaga polityczno-ekonomiczna magnaterii w Rzeczypospolitej, potwierdzona przez ich wpływ na szlachtę (klientela), sprzyjała dezorganizacji i decentralizacji aparatu państwowego (rokosze: Zebrzydowskiego w latach 1606–1609, Lubomirskiego w 1665–1666), uniemożliwiała reformy. Od połowy XVII w. koterie magnackie były wykorzystywane przez obce państwa, ingerujące za ich pośrednictwem w sprawy Rzeczypospolitej. W wyniku narastania dysproporcji majątkowych i poczucia zagrożenia przez magnaterię demokratycznych zasad ustrojowych narastał antagonizm szlachecko-magnacki (konfederacje: gołąbska w latach 1672–1673, tarnogrodzka w 1715–1716). Jednocześnie też dwory magnackie stanowiły szkołę życia publicznego dla młodzieży szlacheckiej, a dzierżawienie od magnaterii majętności było źródłem dochodów znacznej części szlachty. Mimo rosnących w XVII w. tendencji oligarchicznych nigdy jednak nie doszło do formalnej zmiany ustroju i rządów oligarchii magnackiej. Za czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego słabła spójność dawnych koterii magnackich, czego symbolem może być różne stanowisko zajmowane przez przedstawicieli tych samych rodów (np. Potockich, Radziwiłłów) wobec reform Sejmu Czteroletniego. Po rozbiorach magnateria polsko-litewska straciła swój odrębny charakter, upodabniając się do europejskiej arystokracji.

Podobną jak w Polsce rolę odgrywała magnateria na Węgrzech, gdzie jednak faktyczny podział na szlachtę i magnaterię został usankcjonowany w 1608 r. przez gwarancję dziedzicznego zasiadania przedstawicieli magnaterii w izbie wyższej parlamentu. Jeszcze w tzw. ustawach marcowych w 1848 r. stworzono, jako organ reprezentacyjny magnacką izbę parlamentu, obsadzaną według urzędów i godności, w odróżnieniu od niższej, w której zasiadali posłowie z wyboru. Izba magnacka istniała do upadku Austro-Węgier w 1918 r. (z przerwą w latach 1849–1860).

Bibliografia

Czapliński W., J. Długosz, Życie codzienne magnaterii polskiej w XVII wieku, Warszawa 1976.

Hensel L., Kultura szlachecka w Europie Środkowo-Wschodniej w I połowie XVIII wieku, Wrocław 1986.

Litwin H., Magnateria polska 1454–1648. Kształtowanie się stanu, „Przegląd Historyczny” 1983, z. 3.

Magnateria polska jako warstwa społeczna, red. W. Czapliński, A. Kersten, Toruń 1974.

Zielińska T., Magnateria polska epoki saskiej. Funkcje urzędów i królewszczyzn w procesie przeobrażeń warstwy społecznej, Wrocław 1977.

Urszula Augustyniak

© Treść hasła pochodzi z serwisów wiedzowych PWN; zobacz sam: Encyklopedia PWN, Słowniki języka polskiego i Słowniki obcojęzyczne.