Mianem romantyzmu określa się nurt ideowy i artyst., najsilniej wyrażony w literaturze, sztuce i filozofii, którego dominacja zasadniczo przypada w Europie na okres pomiędzy rewolucją fr. 1789–99 a Wiosną Ludów 1848, w P. zaś umownie od mniej więcej 1820 do powstania styczniowego 1863–64 (z dość wyraźnym podziałem na fazę przed powstaniem listopadowym 1830–31 i polistopadową); także termin oznaczający ów okres w dziejach i kulturze polskiej.

Romantyzm charakteryzował się kultem nieskrępowanej wyobraźni twórczej, zwrotem do tradycji dotychczas odrzucanych. Jako romant. określano zrazu średniow. romanse, później dramaty W. Szekspira dla podkreślenia wyróżniających się cech stylu przeciwstawianego klasycyzmowi — określającego poezję prawdziwą, o ambicjach poznawczych i kreacyjnych. Sięgano do autentycznej ludowości. Periodyzacja okresu, silnie uwarunkowana pozalit. przesłankami (społ., polit. i filoz.), przebiegała odmiennie niemal w każdej nar. formacji, inaczej również rozkładały się przesłanki ideowe i estet. tego nurtu. Polscy twórcy i krytycy (K. Brodziński, A. Mickiewicz, M. Mochnacki, M. Grabowski) z aprobatą śledzili postęp nowej sztuki w krajach Zachodu (romantyzm). Poszukując twórczych inspiracji w literaturach obcych, czytali większość dzieł w językach oryginałów, zanim ukazały się ich pol. przekłady. Z kolei klasycy upatrywali w romantyzmie estet. i moralne zagrożenie (Jan Śniadecki, K. Koźmian), przed którym zdecydowanie przestrzegali młode umysły.

Na gruncie pol. zwykło się wyróżniać wiele zjawisk zapowiadających nową, przeciwstawną klasycyzmowi epokę (czerpiącą gł. inspiracje z nurtu sentymentalnego), określając je jako preromantyzm. Mieści się on jednak całkowicie, przynajmniej w aspekcie czasowym, w obrębie klasycyzmu postanisławowskiego. Polska odmiana romantyzmu musiała okazać się po części wtórna w stosunku do wcześniejszych dokonań twórców zach., jednak niepowtarzalność, osobliwość naszej sytuacji (utrata niepodległości, rozdarcie pomiędzy różne systemy prawne, językowe, kulturowe trzech zaborców) sprzyjała wytworzeniu się odmiany bodaj najbardziej oryginalnej. Odrębność sytuacji zmuszała naszych autorów do przewartościowania pojęć narodu i państwa oraz nowego określenia w nich miejsca dla jednostki, sformułowania nowych celów i funkcji kultury, a w jej obrębie literatury i poezji, w tym ich twórców-wieszczów.

Periodyzacja wewnątrzromant. tradycyjnie koncentruje swą uwagę na momencie otwarcia. Już w latach 20. XIX w. w Towarzystwie Iksów chwalono dramaty Szekspira (niektóre z nich, w wątpliwej wartości adaptacjach-przekładach z marnych fr. przeróbek F. Ducisa, wystawiano w teatrze warsz.) i F. Schillera, czytywano z aprobatą Panią jeziora W. Scotta, zachwycano się nową, niem. teorią sztuki (propagował ją „Pamiętnik Warszawski”, w którym ukazało się też słynne wystąpienie Brodzińskiego — O klasyczności i romantyczności, tudzież o duchu poezji polskiej 1818). Za manifest romantyzmu tradycyjnie uznaje się 1. tom Poezji Mickiewicza, zawierający m.in. cykl nowatorskich pod względem genologicznym i estet. Ballad i romansów, a rok jego wydania — 1822 (Wilno) — zyskał nawet miano „romantycznego przełomu”. Do wybuchu powstania listopadowego 1830–31 w świadomości uczestników życia lit. dominowała problematyka walki klasyków z romantykami, w której toku krystalizował się światopogląd pol. romantyzmu wraz ze swym istotnym składnikiem, którym była historiozofia (z odmiennymi propozycjami Brodzińskiego i Mochnackiego). Liryka romant., oddając indywidualność przeżyć, wprowadziła niespotykaną dotąd ekspresję, ukazywała skomplikowaną, pełną sprzeczności psychikę ludzką; miłość — doświadczenie najwyższej wagi — kształtowała życie i obraz świata (Mickiewicza Żeglarz, Do***. Na Alpach w Splügen 1829, J. Słowackiego W sztambuchu Marii Wodzińskiej, Przeklęstwo. Do***, Sumnienie, erotyki Z. Krasińskiego). Najważniejszym osiągnięciem lit. tego okresu pozostają dzieła Mickiewicza — poza wspomnianymi już Balladami i romansami, postulującymi uzupełnienie oświec. racjonalizmu o romant. „czucie i wiarę” (to odkrywczy sąd S. Treugutta, tradycyjnie mówiło się tu o „przeciwstawieniu” obu światopoglądów) — obejmujące próby dram. (Dziadów części II i IV), cykle sonetowe (Sonety odeskie oraz Sonety krymskie) i powieść poet. (Konrad Wallenrod). Niektóre z tych pozycji znalazły legiony naśladowców, zazwyczaj znacznie mniej utalentowanych, co wywołało zjawisko przedwczesnego epigonizmu (tzw. balladomania i sonetomania). Z drugiej jednak strony pojawiły się również talenty tej miary, co np. A. Malczewski (autor pierwszej i jednocześnie najświetniejszej pol. powieści poet. Maria). Odrębne miejsce zajmuje poezja doby powstania listopadowego, twórczość o charakterze wyraźnie tyrtejskim, wzywająca do patriot. zrywu, zagrzewająca do walki (m.in. wiersze: Słowackiego, Brodzińskiego, S. Garczyńskiego, K. Gaszyńskiego, S. Goszczyńskiego). Taką tonację narzucił poezji Konrad Wallenrod. Później marzenia o odzyskaniu niepodległości prowadziły na emigracji do polit. „swarów”, stanowiły grunt do przyjęcia przez najwybitniejsze umysły towianizmu (udział w Kole Sprawy Bożej A. Towiańskiego m.in. Mickiewicza i Słowackiego), w kraju były przyczyną konspiracji zwieńczonej przejściowym sukcesem powstania wielkopol. podczas Wiosny Ludów (do wyzwolonego Poznania dotarł na rok przed śmiercią Słowacki).

Po klęsce powstania listopadowego kultura pol. została wyraźnie rozdarta na 2 części, nierówne pod względem mocy talentów i możliwości oddziaływania: emigrację, na której do Mickiewicza próbowali dołączyć Słowacki i Krasiński, oraz kraj, w którym twórcy, ze względu na cenzurę, byli zmuszeni do posługiwania się „językiem ezopowym”. Mickiewicz, motywowany po części wyrzutami sumienia, że nie wziął udziału w powstaniu, do którego sam wcześniej nawoływał, napisał przejmujący dramat Dziadów część III, a powodowany nostalgią za utraconą ojczyzną — niezwykle skomplikowanego pod względem gatunkowym Pana Tadeusza. Później oddał się w większym stopniu działalności polit. i ideol., zapowiadanej już w Księgach narodu i pielgrzymstwa polskiego, będącej próbą zrealizowania lit. utopii, jaką był pol. mesjanizm, marzenie o połączeniu odzyskania niepodległości z rewolucją społ. i odrodzeniem duchowym narodu (widomy znak nawiązywania literatury romant. do Biblii).

Słowacki, w swoich oryginalnych powieściach poet., starał się realizować program bodaj w części zbliżony do zamierzeń szkoły ukraińskiej i równocześnie program poezji uniwersalnej, nieskrępowanej problematyką patriotyzmu, od którego nie mógł się jednak uwolnić (Kordian). Ambicje te próbował realizować także w innych dramatach, m.in. Balladynie, Lilli Wenedzie. Wyrazem romant. indywidualizmu i jednocześnie ironicznego dystansu wobec siebie był najświetniejszy pol. poemat dygresyjny Beniowski, którego wydanie spowodowało m.in. pojedynek poety ze S. Ropelewskim, reprezentantem obrażonej w dziele „całej Litwy” (zwolenników Mickiewicza). W okresie mistycznym Słowacki starał się stworzyć własny model historiozofii (dramat Sen srebrny Salomei, oryginalna próba romant. eposu — pisany do końca życia Król-Duch), nie wolny od inspiracji Towiańskiego system genezyjski (Genezis z Ducha). Krasiński, po niezwykłym eksperymencie stylistycznym, jakim był jego Agaj-Han. Powieść historyczna (określana mianem „ekspresjonizmu romantycznego”), przedstawił kolejno 2 niepowtarzalne propozycje dramatu romant., nasycone własnymi wizjami historyzmu i niezależnymi interpretacjami roli, jaką w dziejach odgrywa chrześcijaństwo i duch rewolucji (Nie-Boska komedia, Irydion). Do ścierania się romant. światopoglądów poetów-wieszczów dochodziło również w ich polemikach (spór Słowackiego z Mickiewiczem w Beniowskim, teksty lit. i korespondencja związane ze sporem o Psalmy przyszłości Krasińskiego).

W kraju wątki patriot. i rewol. podejmowali poeci starszego i młodszego pokolenia, m.in.: K. Ujejski (Skargi Jeremiego, Melodie biblijne), R. Berwiński (Księga życia i śmierci, z Marszem w przyszłość), G. Ehrenberg (Szlachta w roku 1831), M. Romanowski, E. Wasilewski. Tworzyli oni odrębne języki poet., zdolne wyrazić — najczęściej w formie pieśniowej — to samo marzenie o odzyskaniu niepodległości, o lepszym jutrze, które formułował już Mickiewicz w Odzie do młodości. Problematyką społ.-polit. są nasycone wiersze W. Syrokomli (Lalka, Melodie z domu obłąkanych), lud. — T. Lenartowicza (Polska ziemia (w obrazkach), Lirenka). Idee demokr.-patriot. dochodziły do głosu w twórczości W. Pola (Pieśni Janusza, Pieśń o ziemi naszej). W prozie dominowała wielostronna twórczość J.I. Kraszewskiego, bogata zwł. w dziedzinie powieści hist. (własna wizja dziejów narodu od czasów bajecznych — Stara baśń, po XVIII w. — Saskie ostatki), odzwierciedlająca jednak już ducha następnej epoki. Swoistą odmianę gatunkową — gawędę szlachecką, zainicjował H. Rzewuski (Pamiątki Soplicy), a I. Chodźko podjął próbę włączenia jej poetyki w strukturę powieściową (Pamiętniki kwestarza). Odrębne miejsce zajmowała twórczość największego pol. komediopisarza A. Fredry; programowo obca metafizycznej i historiozoficznej problematyce romantyzmu stanowiła gł. nawiązanie do oświecenia (Pan Geldhab, Pan Jowialski), z sentymentem ukazywała życie i obyczaje szlachty (Śluby panieńskie, Zemsta). U schyłku epoki pojawił się jeszcze jeden, nieoceniony i niedoceniony talent romant., a zarazem wielce kryt. wobec romantyzmu — C. Norwid, autor m.in. cyklu Vademecum, dramatów, traktatów filoz.-estetycznych. Próbował on uświadomić rodakom, iż celem poezji nie jest już podejmowanie działań ściśle polit. i ideol., lecz sztuka (estetyka i etyka, piękno i dobro) — Promethidion, O sztuce (dla Polaków). Pisząc zasadniczo przeciw romantyzmowi, a zwł. przeciw odmianie wyznaczanej autorytetem Mickiewicza, Norwid bywał uznawany (kilkadziesiąt lat po śmierci) za trzeciego bądź czwartego wieszcza.

Marek Piechota

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.