Pozytywizm warszawski – prąd umysłowy oraz ruch społ. rozwijający się w Polsce po klęsce powstania styczniowego 1863–64; jako koncepcję światopoglądową przyjął założenia pozytywizmu. Głównym ośrodkiem kształtowania się ideologii p.w. w Polsce była Warszawa (stąd nazwa), do twórców zaś należeli m.in.: A. Świętochowski, B. Prus, P. Chmielowski, J. Ochorowicz. Szczególne znaczenie przypisywano nauce, opartej na doświadczeniu i rozumie.

Jej ideał widziano we wzorze stworzonym przez nauki przyr. i przyjęto jako zasadniczy punkt odniesienia w interpretacji zjawisk rzeczywistości. Również głoszone przez p.w. koncepcje człowieka i społeczeństwa miały podłoże biol.; społeczeństwo traktowano jak żywy organizm, a odniesieniem dla rozwoju społ. była ewolucja w świecie przyrody. Na oblicze p.w. zasadniczy wpływ miała sytuacja społ.-polit., a zwł. boleśnie przeżywane klęski kolejnych zrywów niepodległościowych.

Już po upadku powstania listopadowego 1830–31 zaczęto głosić, zwł. w Wielkopolsce, potrzebę legalnej dobrze zorganizowanej pracy nad zabezpieczeniem pol. stanu posiadania oraz rozwoju rodzimej gospodarki, nauki i kultury. Podobne inicjatywy pojawiły się w Galicji (publicystyka „Dziennika Literackiego”, prace J. Supińskiego, m.in. Szkoła polska gospodarstwa społecznego 1862–65), a w Królestwie Pol. po 1864 dążności te stały się programem młodego pokolenia.

Najważniejszymi hasłami były: praca u podstaw, czyli działalność warstw wykształconych na rzecz rozwoju oświaty wśród ludu, oraz praca org. (termin powstał w Wielkopolsce), czyli dobrze zorganizowana, harmonijna współpraca wszystkich warstw i środowisk społ. nad wszechstronnym rozwojem kraju, unowocześnienie pol. gospodarki, rozwój nauki w nawiązaniu do najnowszych osiągnięć eur., upowszechnienie kształcenia zawodowego, emancypacja kobiet, zrównanie w prawach wszystkich obywateli niezależnie od narodowości i wyznania.

Dążenia te znalazły wyraz w publicystyce, zwł. na łamach tzw. młodej prasy, do której należał m.in. najważniejszy organ teoret. ruchu „Przegląd Tygodniowy Życia Społecznego, Literatury i Sztuk Pięknych” (tu artykuły-manifesty Groch na ścianę A. Wiślickiego, My i wy Świętochowskiego), a także „Nowiny” i „Prawda”. Grupę pism umiark. tworzyły: „Niwa”, „Opiekun Domowy” (od 1872) oraz „Ateneum”.

Ważną rolę odgrywał petersb. „Kraj”, który docierał do pol. czytelników w odległych rejonach cesarstwa rosyjskiego. Młoda prasa propagowała nauk. myśl Zachodu, walczyła o przebudowę świadomości zbiorowej i o upowszechnienie programu społ. nowego pokolenia. Podejmowano inicjatywy wydawnicze, akcje odczytowe, przekładano dzieła zagranicznych myślicieli.

Próbę stworzenia oryginalnej wersji pol. pozytywizmu podjął Ochorowicz (Wstęp i pogląd ogólny na filozofię pozytywną 1872), w której usystematyzował problematykę współcz. badań filoz., odwołał się do pol. prekursorów racjonalizmu i empiryzmu (Jan i Jędrzej Śniadeccy), proponował nową klasyfikację nauk.

Ofensywa p.w. trwała do ok. 1880. W tym czasie utrwalił się rozpad jedności pokoleniowej (powstała grupa tzw. młodych konserwatystów, skupionych wokół „Niwy”, od 1882 także dziennika „Słowo”, wielu przedstawicieli p.w., rozczarowanych rozwojem sytuacji, zaczęło w różny sposób rewidować własne poglądy), do głosu doszło nowe pokolenie, które poddało krytyce założenia prądu (młodzi socjaliści, grupa skupiona wokół tyg. „Głos” od 1886). Przedstawiciele p.w. nadal jednak tworzyli i publikowali swe dzieła, niezmiennie uznawali powieść za najdogodniejszy gatunek dla reedukacji społ.; działalność większości z nich wygasła na pocz. XX w. Zob. też Polska (Literatura: Pozytywizm warszawski).

Źródło 

• S. Kieniewicz Dramat trzeźwych entuzjastów. O ludziach pracy organicznej, Warszawa 1964;
• B. Skarga Narodziny pozytywizmu polskiego (1831–1864), Warszawa 1964;
• S. Fita Pokolenie Szkoły Głównej, Warszawa 1980;
• J. Tomkowski Mój pozytywizm, Warszawa 1993;
• J. Skarbek Pozytywistyczna teoria wiedzy, Warszawa 1995.

Stanisław Fita

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.