proces szesnastu – pokazowy proces polit. przywódców Pol. Państwa Podziemnego przeprowadzony 18–21 VI 1945 w Moskwie przed Kolegium Wojsk. Sądu Najwyższego ZSRR; składowi sędziowskiemu przewodniczył gen. W. Ulrich, oskarżał m.in. prokurator R. Rudenko (później reprezentował ZSRR na procesie norymberskim). W II 1945 politycy pol. otrzymali zaproszenie przedstawiciela gen. I. Sierowa (pseud. gen. Iwanow; pełnomocnik Stalina) na rozmowy polit. (z gwarancją bezpieczeństwa); 27–28 III po przybyciu na spotkanie zostali aresztowani, przewiezieni z Warszawy do Moskwy i poddani śledztwu; do początku maja władze ZSRR nie informowały zach. aliantów o tym aresztowaniu; podczas procesu oskarżonym postawiono fałszywe zarzuty, m.in. prowadzenia przez AK współpracy z Niemcami, wywiadu i dywersji na tyłach Armii Czerwonej; proces miał zdyskredytować w pol. i świat. opinii publ. legalne władze RP. Jednocześnie z procesem odbywała się w Moskwie konferencja w sprawie utworzenia Tymczasowego Rządu Jedności Nar.; w akcie oskarżenia stwierdzono nielegalność AK i Rady Jedności Nar. (RJN), wskazując na prawo do sprawowania władzy przez komunist. PKWN i KRN; na kary więzienia zostali skazani: ostatni dca AK gen. L. Okulicki (10 lat), wicepremier i delegat rządu RP na Kraj S. Jankowski (8), min. dla spraw kraju i I zast. delegata rządu A. Bień oraz min. dla spraw kraju i II zast. delegata rządu S. Jasiukowicz (5), przewodn. RJN i PPS-WRN K. Pużak (1,5 roku), wiceprzewodn. RJN i prezes ZG SN A. Zwierzyński (8 miesięcy), czł. RJN K. Bagiński (1 rok), czł. RJN i prezes Zjednoczenia Demokr. E. Czarnowski (6 miesięcy), czł. RJN i prezes SP J. Chaciński oraz pozostali czł. RJN: S. Mierzwa, Z. Stypułkowski, F. Urbański (4 miesiące); K. Kobylański, S. Michałowski i J. Stemler-Dąbski zostali uniewinnieni; Okulicki, Jankowski i Jasiukowicz zmarli podczas odbywania kary, pozostali uczestnicy procesu 1945 powrócili do kraju; min. dla spraw kraju i III zast. delegata A. Pajdak nie przyznał się do winy podczas śledztwa i został skazany w tajnym procesie XI 1945 na 5 lat więzienia (powrócił do kraju 1955).

A. Leinwald, Przywódcy Polski Podziemnej przed sądem moskiewskim, Warszawa 1989.

E. Duraczyński, Generał Iwanow zaprasza. Przywódcy podziemnego państwa polskiego przed sądem moskiewskim, Warszawa 1989.

Proces szesnastu. Dokumenty NKWD, red. A. Chmielarz, A.K. Kunert, Warszawa 1995.

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.