Protokoły mędrców Syjonu – pamflet antysemicki opisujący w formie 24 wykładów, wygłoszonych rzekomo podczas I Światowego Kongresu Syjonistycznego 1897, plany osiągnięcia przez Żydów globalnej dominacji. W rzeczywistości tekst został sfabrykowany zapewne przez rosyjską tajną policję, Ochranę, aby obwinić Żydów o spowodowanie ówczesnych problemów politycznych i społecznych Rosji. Pochodzenie większości tekstu składającego się na Protokoły wywodzi się z wydanej 1864 broszury francuskiego satyryka M. Joly’ego, będącej pamfletem wymierzonym przeciwko Napoleonowi III; z kolei Joly zaczerpnął znaczną część swojej pracy z popularnej powieści E. Sue Les Mysteres du peuple, w której spiskowcami byli jednak jezuici, a nie Żydzi. Fragmenty pracy Joly’ego wykorzystał H. Goedsche, antysemita i niemiecki szpieg pracujący na rzecz pruskiej tajnej policji, który włączył je do swojej powieści Biarritz (1868). W jednym z rozdziałów (Żydowski cmentarz w Pradze i Rada Przedstawicieli Dwunastu Plemion Izraela) wprowadził wymyśloną przez siebie tajną rabiniczną „radę przedstawicieli”, która spotyka się na cmentarzu co 200 lat, aby planować terminarz żydowskiej konspiracji. Książka Goedsche’a została przetłumaczona na język rosyjski, a jej fragmenty krążyły po Rosji od końca XIX w. Ochrana uznała tekst za użyteczne narzędzie w swoich próbach zdyskredytowania liberalnych reformatorów i rewolucjonistów, którzy zyskiwali wówczas poparcie społeczne. W czasie afery A. Dreyfusa we Francji, gdy polaryzacja stosunku do Żydów w Europie osiągnęła szczyt, tekst ten został 1895 wydany w swojej ostatecznej postaci, a od 1897 zaczął być prywatnie wydawany jako Protokoły mędrców Syjonu. W 1903 opublikowano je w czasopiśmie „Russkoje Znamia”, a 1905 w formie książkowej. Kolejną falę popularności Protokoły przeżyły po 1905, gdy w Rosji nastąpiła liberalizacja stosunków politycznych i społecznych. Reakcyjna Unia Narodu Rosyjskiego, tzw. Czarna Sotnia, razem z Ochraną zrzuciły winę za tę liberalizację na „międzynarodowy spisek żydowski” i rozpoczęły program szerokiego rozpowszechniania Protokoły mędrców Syjonu, jako propagandowe wsparcie dla fali pogromów, które przetoczyły się przez Rosję 1903–06 oraz narzędzie odwrócenia uwagi od społecznego aktywizmu. Zaczęto rozpowszechniać Protokoły jako rzekomo 18. rozdział prac I Światowego Kongresu Syjonistycznego, obradującego 1897 w Bazylei. Gdy zauważono, że kongres był otwarty dla publiczności i uczestniczyło w nim wielu nie-Żydów, zaczęto twierdzić, że Protokoły były wynikiem spotkań 1902–03. Pojawiła się też teza, że były one dziełem spisku masońsko-żydowskiego. Po rewolucji październikowej 1917 zwalczające się partie i organizacje polityczne wykorzystywały Protokoły mędrców Syjonu, aby wzbudzać nienawiść i przemoc skierowaną przeciwko Żydom. Pomysł, że ruch bolszewicki był spiskiem Żydów zmierzających do światowej dominacji, wywołał na świecie zainteresowanie Protokołami. Ukazały się ich liczne wydania na Zachodzie, a także w Polsce (w okresie międzywojennym — 9 edycji). Jednocześnie pojawiła się literatura demaskująca prawdziwość Protokołów. Pomimo to były one traktowane przez antysemitów jako ważne świadectwo spisku żydowskiego i stały się też częścią propagandowego arsenału nazistów. W PRL edycje Protokołów mędrców Syjonu ukazały się w okresie organizowanej przez władze nagonki antysemickiej 1968 oraz w czasie stanu wojennego 1981–83. Współcześnie tekst ten, w niezwykle niekorzystnym świetle rysujący Żydów i syjonizm, jest przyjmowany jako prawdziwy w tych rejonach świata i środowiskach, gdzie dominują krytyczne lub wręcz wrogie opinie na temat Żydów czy Izraela. Na Bliskim Wschodzie Protokoły mędrców Syjonu są wykorzystywane jako dowód żydowskiego spisku i oficjalnie publikowane w wielu krajach arabskich. Protokoły dały też początek współczesnej literaturze spiskowej. Inna, poza rosyjską mistyfikacją, popularna niegdyś teoria o ich pochodzeniu głosiła, że zostały one napisane przez mało znaną lożę masońską, jako rodzaj fantazji na temat kontrolowania biegu rzeczy.
J. Tazbir Protokoły mędrców Syjonu. Autentyk czy falsyfikat, Warszawa 2004.
Witold Sienkiewicz
Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.
