Dieser Artikel ist in der ausgewählten Sprache nicht verfügbar.

Jewish theatre

Żydowski teatr – teatr tworzony przez Żydów w języku hebrajskim i jidysz, jako forma kultury świeckiej.

Rozwinął się w drugiej połowie XIX w.; ten późny rozwój wynikał z obowiązującego w judaizmie zakazu ikonograficznego przedstawiania postaci, obejmującego także teatr. Obchody radosnego święta Purim, w czasie którego przedstawiano sceny z Księgi Estery, przekształciły się w przedstawienia purimowe (tzw. purim-szpil), podczas których odgrywano sztuki o tematyce biblijnej (Jakub i jego synowie, Józef w Egipcie); od XVII w. prezentowano je także w Polsce (przed 1870 r. występy tzw. Teatru Izraelskiego w Warszawie i Łodzi).

W XIX w. działały zawodowe zespoły śpiewaków, którzy w restauracjach i salach tanecznych wykonywali scenki komiczne przeplatane pieśniami (w drugiej połowie XIX w. sławę zdobyli Di Broder Zinger — Śpiewacy Brodzcy — z nich rekrutowali się pierwsi żydowscy aktorzy zawodowi).

Początki współczesnego teatru żydowskiego łączy się z wystawieniem Serkełe Szlomo Ettingera w seminarium rabinackim w Żytomierzu (1862) oraz z działalnością zawodowego zespołu Abrahama Goldfadena, zapoczątkowaną wystawieniem w Jassach jego sztuki Babcia i wnuczki (1875). Zespół Goldfadena występował m.in. w Polsce i Rosji, a jego twórca był autorem wielu komedii, fars i operetek, które znalazły się w repertuarze wszystkich scen żydowskich. Z wędrownych zespołów zawodowych zaczęto stopniowo tworzyć teatry stałe, dysponujące własnymi scenami.

W drugiej połowie XIX i na początku XX w. główne ośrodki teatru żydowskiego znajdowały się w Rumunii, na Węgrzech, w Polsce i w Rosji. W latach 1883–1905 na obszarze Rosji (także na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim) obowiązywał zakaz organizowania występów zawodowego teatru żydowskiego; wówczas wielu artystów wyemigrowało do Stanów Zjednoczonych, a w Europie trasy zespołów wędrownych przesunęły się na zachód — do Austrii i Niemiec. Dzięki temu, że przedstawienia grano w języku jidysz, artyści żydowscy mogli swobodnie występować przed swoją publicznością w wielu krajach.

Tematy sztuk żydowskich były zaczerpnięte ze źródeł historycznych i biblijnych lub dotyczyły życia codziennego i obyczajowości (konflikty pokoleniowe, bunt wobec tradycji, normy życia rodzinnego). Bardzo lubianą przez publiczność żydowską formą widowiska była operetka, do której wprowadzono rodzimą tematykę (tzw. operetka historyczna) i własne motywy muzyczne. W okresie międzywojennym teatr żydowski prężnie działał w ZSRS (Moskiewski Teatr Żydowski, zespół Habima grający sztuki w języku hebrajskim), w Polsce (Warszawa, Kraków, Łódź), Austrii (Wiedeń), Niemczech (Berlin), Francji (głównie w Paryżu), Wielkiej Brytanii (głównie w Londynie) oraz Stanach Zjednoczonych.

W latach 20. XX w. artyści żydowscy starali się wprowadzić do swego repertuaru aktualną problematykę społeczną i obyczajową, dążyli do stworzenia teatru o wysokich ambicjach artystycznych. Do najwybitniejszych artystów znanych w wielu krajach należeli: Ester Rachel Kamińska („żydowska Eleonora Duse”), jej córka — Ida Kamińska, Alexander Granach, M. Schwarz, Solomon Michoels, Molly Picon, B. Tomaszewski, Zygmunt Turkow, Michał Weichert, A. Morewski, Marek Arnsztejn i Jakub Rotbaum.

W Polsce od początku XX w. do II wojny światowej teatr żydowski działał w Warszawie (żydowskie zespoły teatralne pod dyrekcją A.I. Kamińskiego; Warszawski Żydowski Teatr Artystyczny — WIKT, kierowany przez Idę Kamińską i Turkowa; Teatr Młodych pod dyrekcją M. Weicherta; Teatr dla Młodzieży założony przez Klarę Segałowicz), w Łodzi (m.in. teatrzyk Ararat kierowany przez Mosze Brodersona), Lublinie, Krakowie (Krakowski Teatr Żydowski), Wilnie (Trupa Wileńska pod dyrekcją Mordechaja Mazo, występująca m.in. w Warszawie, Wiedniu, Berlinie, Stanach Zjednoczonych; teatr lalek Majdim) oraz we Lwowie.

Przedstawienia w języku jidysz oraz po polsku organizowano także w getcie warszawskim (1940–42) i łódzkim (1940–43). Po II wojnie światowej sceny żydowskie pod dyrekcją I. Kamińskiej działały we Wrocławiu i Łodzi; z ich połączenia powstał Teatr Żydowski im. E.R. Kamińskiej w Warszawie. Współcześnie teatr żydowski rozwija się w Stanach Zjednoczonych, Argentynie (głównie w Buenos Aires), Polsce, Rumunii (Teatr Żydowski w Bukareszcie) i w Izraelu. Zob. też Izrael (Teatr).

Bibliografia:

  • „Pamiętnik Teatralny” 1922, z. 1–4 (zeszyt monograficzny Teatr żydowski w Polsce do 1939);
  • Państwowy Teatr Żydowski im. Ester Rachel Kamińskiej, oprac. Sz. Gąssowski, Warszawa 1995;
  • Teatr żydowski w Polsce, red. A. Kuligowska-Korzeniewska i M. Leyko, Łódź 1998.
  • N. Sandrow Vagabond Stars. A World History of Yiddish Theater, New York–Philadelphia 1977;
  • B. Dalinger Verloschene Sterne. Geschichte des jüdischen Theaters in Wien, Wien 1988.

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.

Print
In order to properly print this page, please use dedicated print button.