Żydowski teatr – teatr tworzony przez Żydów w języku hebrajskim i jidysz, jako forma kultury świeckiej.
Rozwinął się w drugiej połowie XIX w.; ten późny rozwój wynikał z obowiązującego w judaizmie zakazu ikonograficznego przedstawiania postaci, obejmującego także teatr. Obchody radosnego święta Purim, w czasie którego przedstawiano sceny z Księgi Estery, przekształciły się w przedstawienia purimowe (tzw. purim-szpil), podczas których odgrywano sztuki o tematyce biblijnej (Jakub i jego synowie, Józef w Egipcie); od XVII w. prezentowano je także w Polsce (przed 1870 r. występy tzw. Teatru Izraelskiego w Warszawie i Łodzi).
W XIX w. działały zawodowe zespoły śpiewaków, którzy w restauracjach i salach tanecznych wykonywali scenki komiczne przeplatane pieśniami (w drugiej połowie XIX w. sławę zdobyli Di Broder Zinger — Śpiewacy Brodzcy — z nich rekrutowali się pierwsi żydowscy aktorzy zawodowi).
Początki współczesnego teatru żydowskiego łączy się z wystawieniem Serkełe Szlomo Ettingera w seminarium rabinackim w Żytomierzu (1862) oraz z działalnością zawodowego zespołu Abrahama Goldfadena, zapoczątkowaną wystawieniem w Jassach jego sztuki Babcia i wnuczki (1875). Zespół Goldfadena występował m.in. w Polsce i Rosji, a jego twórca był autorem wielu komedii, fars i operetek, które znalazły się w repertuarze wszystkich scen żydowskich. Z wędrownych zespołów zawodowych zaczęto stopniowo tworzyć teatry stałe, dysponujące własnymi scenami.
W drugiej połowie XIX i na początku XX w. główne ośrodki teatru żydowskiego znajdowały się w Rumunii, na Węgrzech, w Polsce i w Rosji. W latach 1883–1905 na obszarze Rosji (także na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim) obowiązywał zakaz organizowania występów zawodowego teatru żydowskiego; wówczas wielu artystów wyemigrowało do Stanów Zjednoczonych, a w Europie trasy zespołów wędrownych przesunęły się na zachód — do Austrii i Niemiec. Dzięki temu, że przedstawienia grano w języku jidysz, artyści żydowscy mogli swobodnie występować przed swoją publicznością w wielu krajach.
Tematy sztuk żydowskich były zaczerpnięte ze źródeł historycznych i biblijnych lub dotyczyły życia codziennego i obyczajowości (konflikty pokoleniowe, bunt wobec tradycji, normy życia rodzinnego). Bardzo lubianą przez publiczność żydowską formą widowiska była operetka, do której wprowadzono rodzimą tematykę (tzw. operetka historyczna) i własne motywy muzyczne. W okresie międzywojennym teatr żydowski prężnie działał w ZSRS (Moskiewski Teatr Żydowski, zespół Habima grający sztuki w języku hebrajskim), w Polsce (Warszawa, Kraków, Łódź), Austrii (Wiedeń), Niemczech (Berlin), Francji (głównie w Paryżu), Wielkiej Brytanii (głównie w Londynie) oraz Stanach Zjednoczonych.
W latach 20. XX w. artyści żydowscy starali się wprowadzić do swego repertuaru aktualną problematykę społeczną i obyczajową, dążyli do stworzenia teatru o wysokich ambicjach artystycznych. Do najwybitniejszych artystów znanych w wielu krajach należeli: Ester Rachel Kamińska („żydowska Eleonora Duse”), jej córka — Ida Kamińska, Alexander Granach, M. Schwarz, Solomon Michoels, Molly Picon, B. Tomaszewski, Zygmunt Turkow, Michał Weichert, A. Morewski, Marek Arnsztejn i Jakub Rotbaum.
W Polsce od początku XX w. do II wojny światowej teatr żydowski działał w Warszawie (żydowskie zespoły teatralne pod dyrekcją A.I. Kamińskiego; Warszawski Żydowski Teatr Artystyczny — WIKT, kierowany przez Idę Kamińską i Turkowa; Teatr Młodych pod dyrekcją M. Weicherta; Teatr dla Młodzieży założony przez Klarę Segałowicz), w Łodzi (m.in. teatrzyk Ararat kierowany przez Mosze Brodersona), Lublinie, Krakowie (Krakowski Teatr Żydowski), Wilnie (Trupa Wileńska pod dyrekcją Mordechaja Mazo, występująca m.in. w Warszawie, Wiedniu, Berlinie, Stanach Zjednoczonych; teatr lalek Majdim) oraz we Lwowie.
Przedstawienia w języku jidysz oraz po polsku organizowano także w getcie warszawskim (1940–42) i łódzkim (1940–43). Po II wojnie światowej sceny żydowskie pod dyrekcją I. Kamińskiej działały we Wrocławiu i Łodzi; z ich połączenia powstał Teatr Żydowski im. E.R. Kamińskiej w Warszawie. Współcześnie teatr żydowski rozwija się w Stanach Zjednoczonych, Argentynie (głównie w Buenos Aires), Polsce, Rumunii (Teatr Żydowski w Bukareszcie) i w Izraelu. Zob. też Izrael (Teatr).
Bibliografia:
- „Pamiętnik Teatralny” 1922, z. 1–4 (zeszyt monograficzny Teatr żydowski w Polsce do 1939);
- Państwowy Teatr Żydowski im. Ester Rachel Kamińskiej, oprac. Sz. Gąssowski, Warszawa 1995;
- Teatr żydowski w Polsce, red. A. Kuligowska-Korzeniewska i M. Leyko, Łódź 1998.
- N. Sandrow Vagabond Stars. A World History of Yiddish Theater, New York–Philadelphia 1977;
- B. Dalinger Verloschene Sterne. Geschichte des jüdischen Theaters in Wien, Wien 1988.
Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.