Żydzi na Śląsku po II wojnie światowej – po wojnie całokształt życia żydowskiego w Polsce był koordynowany przez Centralny Komitet Żydów Polskich (CKŻP). Niezależnie od CKŻP istniały żydowskie zrzeszenia religijne, w czerwcu 1946 r. przemianowane na kongregacje wyznania mojżeszowego.
W porozumieniu z rządem Rzeczpospolitej Polskiej podjęto decyzję o realizacji projektu osiedla żydowskiego na Dolnym Śląsku. W związku z tym od września 1945 r. transporty żydowskich repatriantów z ZSRR kierowano właśnie na Dolny Śląsk. Apogeum akcji repatriacyjnej przypadło na wiosnę 1946 r. Pomimo dużej koncentracji Żydów na Dolnym Śląsku – ustalenie ich liczby w tym powojennym okresie nastręcza wiele trudności. Wynika to z ówczesnej mobilności społeczności żydowskiej oraz wadliwości prowadzonych ewidencji.
Załamanie osadnictwa żydowskiego na Dolnym Śląsku nastąpiło po pogromie kieleckim (6 lipca 1946 r.), który doprowadził do nasilenia emigracji Żydów z Polski. W tym czasie przez Dolny Śląsk prowadził główny szlak nielegalnej, ale aprobowanej przez władze polskie, emigracji żydowskiej. Żydzi przez Czechosłowację jechali do amerykańskiej i brytyjskiej strefy okupacyjnej Niemiec, gdzie w obozach dla tzw. dipisów (Displaced Persons) czekali na wizy wjazdowe do innych krajów.
Na przełomie lat 1949/1950 władze komunistyczne zlikwidowały albo upaństwowiły większość instytucji i placówek żydowskich w Polsce. W 1950 r. ze zjednoczenia CKŻP i Żydowskiego Towarzystwa Kultury powstało Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce (TSKŻ). W tym samym czasie władze komunistyczne brutalnie i bezwzględnie zlikwidowały resztki pluralizmu i niezależności organizacji społecznych działających w polskim społeczeństwie.
W 1957 r. władze polskie i radzieckie podpisały umowę o repatriacji, w wyniku której na Dolny Śląsk przyjechały nowe transporty Żydów. Nadal funkcjonowały kongregacje i oddziały TSKŻ, które od początku lat sześćdziesiątych rozwijały ożywioną działalność, skierowaną przede wszystkim do dzieci i młodzieży.
Sytuacja uległa pogorszeniu po wojnie izraelsko-arabskiej w 1967 r. Komunistyczne władze PRL zainicjowały wówczas kampanię antysemicką, której apogeum przypadło na marzec 1968 r. Jej konsekwencją była kolejna fala emigracji, co sprawiło, że na początku lat siedemdziesiątych aktywność żydowska na Śląsku zanikła.
Jej odrodzenie rozpoczęło się wraz z upadkiem rządów komunistycznych w Polsce. W 1989 r. gminy żydowskie odzyskały status związków wyznaniowych, a w 1997 r. – na podstawie ustawy o stosunku państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w RP – otrzymały osobowość prawną. To z kolei przyczyniło się do wzrostu ich znaczenia.
Od końca lat dziewięćdziesiątych XX w. dzięki ustawie z 20 lutego 1997 r. o stosunkach państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w RP trwa proces przejmowania przez Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich (ZGWŻ) i Fundację Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego (FODŻ) nieruchomości po przedwojennych gminach żydowskich i żydowskich wyznaniowych osobach prawnych. Obecnie żydowskie podmioty są właścicielami kilkunastu cmentarzy i kilku synagog na terenie województw opolskiego i śląskiego.
W 2006 r. Gminy Wyznaniowe Żydowskie we Wrocławiu, Katowicach i Bielsku-Białej stały się oddziałami ZGWŻ.
Na podstawie:
- M. Borkowski, A. Kirmiel, T. Włodarczyk, Śladami Żydów: Dolny Śląsk, Opolszczyzna, Ziemia Lubuska, Warszawa 2008.
Autor: Adam Marczewski
