W wyniku I wojny śląskiej większość Śląska została włączona do Królestwa Pruskiego (1742 r.). Żydowski historyk – rabin Marcus Brann – tak opisał ówczesne nastroje wśród społeczności śląskich Żydów:

[...] ku młodemu królowi pruskiemu, który w grudniu wkroczył na Śląsk, zwrócili się uciskani Żydzi, pełni nadziei i ufni, że promień sprawiedliwości i łagodności wreszcie rozjaśni ich ciemne ścieżki życia […].

Władze pruskie początkowo odnosiły się obojętnie do ludności żydowskiej na Śląsku, jednak z czasem cesarz Fryderyk II zaczął dążyć do ograniczenia jej swobód przez nakładanie różnego rodzaju podatków, dzięki którym państwo odnosiło korzyści gospodarcze. W 1748 r. Królestwo Pruskie ogłosiło swoje pierwsze zarządzenie zobowiązujące wszystkich Żydów, którzy mieszkali na Śląsku od co najmniej roku, do uiszczania opłaty w wysokości 10% swojego majątku w przypadku imigracji z Prus na Śląsk albo ze Śląska do Prus. Szczególne restrykcje nałożono na tych Żydów, którym nie wiodła się działalność gospodarcza. Bankruci albo uznani winnymi paserstwa tracili prawo mieszkania na Śląsku i musieli opuścić państwo.

17 kwietnia 1750 r. władze pruskie wydały Pruski Regulamin Główny i Generalne Przywileje; dokumenty szczegółowo określały sytuację prawną, społeczną, polityczną i gospodarczą Żydów. Jacob Jacobson pisał o regulaminie:

Jak wszędzie w Niemczech również ten Regulamin Główny był tak pomyślany, by utrzymać w określonych granicach liczbę Żydów zamieszkałych w państwie, zezwolić im na ściśle określoną działalność w obrębie państwowego systemu gospodarczego i nałożyć na nich jak najwyższe podatki za ochronę i tolerowanie ich pobytu.

Najważniejszym aktem prawnym regulującym status Żydów na Śląsku (z wyjątkiem Wrocławia i Głogowa) był wydany 2 grudnia 1751 r. tzw. Juden Reglement. Nakładał on na właścicieli ziemskich i magistraty obowiązek zgłaszania do starostwa powiatowego i Królewskiego Urzędu Tolerancyjnego w terminie do 14 dni każdego przypadku osiedlenia się Żyda. Jeśli Żyd chciał zamieszkać na Śląsku, musiał zajmować się jakimś rzemiosłem i posiadać co najmniej 200 talarów majątku. W ciągu 14 dni od przybycia miał obowiązek zgłoszenia się do właściwego landrata (odpowiednik dzisiejszego starosty powiatowego), a następnie do Urzędu Tolerancyjnego w celu wykonania odpowiednich wpisów w rejestrach. Notowano wówczas jego imię, nazwisko, datę i miejsce urodzenia, miejsce dotychczasowego pobytu, przyczyny emigracji, zajęcie, ilość członków rodziny i planowany czas pobytu na Śląsku. Stworzono w ten sposób system kontroli napływu ludności żydowskiej na Śląsk. Władze pruskie nie tolerowały żydowskich żebraków i włóczęgów.

Życie społeczności żydowskiej na Śląsku było w dużym stopniu regulowane przez władze. Bez ich pozwolenia nie wolno było Żydom przyjmować gości żydowskich pochodzących spoza prowincji (wyjątkiem były jedynie te rodziny, w których matka pochodziła ze Śląska). Obowiązkowi rejestracji podlegali wszyscy obcy. W przypadku zatrudnienia prywatnego nauczyciela – jego rodzina musiała pozostawać poza granicami Śląska. Służba została ograniczona do maksymalnie dwóch osób, przy czym mogła mieszkać razem z dziećmi do ukończenia przez nie 15 lat; potem dzieci musiały się usamodzielnić. Żydom zakazano dzierżawienia gospodarstw rolnych, a żyjący na wsi mogli handlować surowymi skórami jedynie w miastach. Wprowadzono także zakaz opuszczania miejsca zamieszkania bez uiszczenia opłat tolerancyjnych. Co kwartał wszystkich Żydów mieszkających na Śląsku kontrolowali dragoni krajowi pełniący funkcje policyjne. W 1752 r. kolejne zarządzenie zabroniło Żydom nabywania gruntów na własność. W 1754 r. wprowadzono nowy system podatkowy, który objął także tzw. tolerowanych-akceptowanych Żydów (Toleranzgelder).

Podczas wojny siedmioletniej (1756–1763) Prusy znalazły się w bardzo ciężkiej sytuacji gospodarczej. Aby złagodzić konsekwencje kryzysu ekonomicznego, władze pruskie udzieliły specjalnych przywilejów najbogatszym żydowskim fabrykantom i przedsiębiorcom, którzy otrzymali tzw. prawo do naturalizacji (Naturalisationspatente). Przywileje te dotyczyły jednak bardzo wąskiej grupy spośród żydowskiej społeczności.

We wrześniu 1768 r. władze zakazały zakładania nowych cmentarzy żydowskich i budowania synagog bez opłacenia specjalnej koncesji. Kolejne pruskie rozporządzenia zezwalały na osiedlanie się Żydów jedynie w wioskach i wykonywanie przez nich zawodów karczmarzy, rzemieślników, piekarzy oraz dzierżawców dworskich browarów.

W 1776 r. nakazano Żydom żyjącym po lewej stronie Odry przesiedlenie się na prawą stronę rzeki, ale mogli oni zamieszkać jedynie we wsiach. Po kilku latach, we wrześniu 1779 r. władze zmieniły zdanie i kazały wszystkim Żydom opuścić wioski i przenieść się do miast. Głównym miejscem zamieszkania miały być Gliwice. 17 sierpnia 1780 r. Kamera Wrocławska wyznaczyła pięć miast przesiedleńczych dla Żydów: Tarnowskie Góry, Mysłowice, Mikołów, Lubliniec i Bieruń Stary.

3 sierpnia 1781 r. Kamera wrocławska wydała decyzję regulującą sprawę żydowskiego osadnictwa w miastach Górnego Śląska. Do przyjmowania Żydów nie były zobowiązane te, które posiadały dawny cesarski przywilej de non tolerandis Judaeis. Natomiast w miastach nie posiadających tego przywileju określono liczbę mieszkańców żydowskich, których dopuszczono do handlu. W pozostałych miastach zezwolono Żydom na swobodny handel, z wyłączeniem jednak niektórych produktów, np. towarów korzennych i żelaza. Dotyczyło to m.in. Gliwic. We wrześniu doprecyzowano przepisy zakazujące Żydom uprawiania jakiegokolwiek rzemiosła.

8 sierpnia 1781 r. król pruski Fryderyk II wydał edykt nakazujący Żydom opuszczenie górnośląskich wsi i udanie się do miast w celu zajęcia się handlem. Uczyniono wyjątek jedynie dla czterech wsi: Langendorf (Wielowieś), Czieschowa (Cieszowa), Kraskau (Kraskowa) oraz Städtel (błędnie brana za Sośnicowice; w rzeczywistości chodzi o wieś Miejsce). W 1787 r. władze pruskie wycofały się z przesiedlania Żydów do wyznaczonych miast, ponieważ miasta, które opuszczali, ponosiły zbyt duże straty gospodarcze.

W 1791 r. władze pozwoliły Żydom na zakładanie własnych cechów rzemieślniczych, jednak w praktyce napotykało to na silne sprzeciwy i protesty chrześcijańskich rzemieślników i kupców, którzy skutecznie blokowali żydowską konkurencję. W drugiej połowie XVIII w. górnośląscy Żydzi – aby uzyskać zgodę na osiedlenie się – musieli wykupować dla całych rodzin urzędowe zaświadczenia: Toleranz Accise, Nahnung Geld albo Toleranz Zettel.

W latach 1789–1799 na europejską świadomość wielki wpływ wywarła Rewolucja Francuska. Idee równości i braterstwa rozpowszechniły się w całej Europie dzięki żołnierzom francuskiej armii Napoleona Bonapartego i przyczyniły się do powstania żydowskiego ruchu oświecenia (haskala), dążącego do emancypacji Żydów. Pod wpływem tych idei władze pruskie wprowadziły reformy społeczno-ekonomiczne, które ostatecznie zmieniły położenie społeczności żydowskiej w Królestwie Pruskim.

17 kwietnia 1797 r. władze pruskie przyjęły Statut generalny dla Żydów (General-Juden Reglement für Süd und Neu-Ostpreussen), który nadal uznawał Żydów za oddzielny stan, jednakże częściowo dopuszczał ich do obywatelstwa miejskiego; utrzymano przy tym podział na Żydów protegowanych i tolerowanych.

W lutym 1808 r. władze pruskie zniosły wszystkie przywileje feudalne cechów i miast wraz z przywilejami de non tolerandis Judaeis. Od tej pory Żydzi mogli za zgodą władz osiedlać się we wszystkich śląskich miastach i swobodnie nabywać nieruchomości.

11 marca 1812 r. król Fryderyk Wilhelm wydał Edykt o stosunkach obywatelskich (Edikt die Burgerlichen Verhaltnisse der Juden), powszechnie znany jako edykt emancypacyjny. Dokument ten czynił Żydów pełnoprawnymi obywatelami Królestwa Pruskiego – odtąd Żydów pruskich nazywano obywatelami państwa (Statsbürger) albo krajowcami (Inländer). Warunkiem uzyskania obywatelstwa pruskiego było przyjęcie niemieckich nazwisk i imion oraz posługiwanie się językiem niemieckim. Dla potwierdzenia pełni praw obywatelskich dawano Żydom specjalne dyplomy. Zgodnie z edyktem Żydzi mieli prawo do swobodnego osiedlania się, wykonywania zawodu, odbywania praktyk religijnych oraz nabywania nieruchomości. Od tego momentu mogli również bez przeszkód studiować na wyższych uczelniach i pracować na stanowiskach akademickich. Posiadanie praw obywatelskich nakładało na nich obowiązek służby wojskowej (od 1813 r. Żydzi mieszkający w Prusach byli, na równi z ludnością chrześcijańską, powoływani do służby wojskowej). Król zastrzegł sobie prawo do decydowania o zajmowaniu przez Żydów stanowisk w pruskiej administracji państwowej. Nowe przepisy prawne znosiły żydowskie sądownictwo i uznawały gminy żydowskie za stowarzyszenia prawa prywatnego. Jak uważa Selma Stern, edykt z 1812 r. był początkiem gospodarczej, kulturalnej, a tym samym i późniejszej politycznej emancypacji Żydów, przyczynił się także do powstawania gmin liberalnych – obok konserwatywnych, szczególnie w uprzemysłowionych miastach Śląska.

W 1814 r. w Gliwicach odbyło się zgromadzenie gmin żydowskich Górnego Śląska. W obradach przewodniczył członek Rady Miejskiej w Pszczynie, Abraham Muhr (1780–1874). Uchwalono wówczas memoriał o zjednoczeniu gmin żydowskich w działalności religijnej i udzielaniu sobie wzajemnej pomocy.

Pomimo wszystkich udogodnień, w 1818 r. wykluczono Żydów ze służby publicznej. W lipcu 1821 r. władze pruskie zabroniły Żydom składania podpisów w języku hebrajskim. Od tego momentu we wszystkich sprawach formalnych można było używać wyłącznie języka niemieckiego. W 1822 r. zabroniono Żydom piastowania stanowisk akademickich.

Lata czterdzieste XIX w. przyniosły poprawę sytuacji ludności żydowskiej w Prusach. W 1845 r. zniesiono uciążliwy podatek rekrutowy i ponownie wprowadzono obowiązek służby wojskowej. W tym samym roku uchwalono ustawę przemysłową, która umożliwiała Żydom swobodną działalność rzemieślniczą i regulowała ich stosunki z cechami chrześcijańskimi.

23 lipca 1847 r. władze pruskie uchwaliły ustawę o stosunkach żydowskich (Gesetz über die Verhältnisse der Juden), która regulowała liczne kwestie prawne dotyczące organizacji oraz gmin żydowskich i określała zasięg terytorialny okręgów synagogalnych. W skład okręgu (Kreis) wchodziły dzielnice synagogalne (Synagogenbezirke), które nie mogły przekraczać granic okręgu. Jeśli w danej dzielnicy znajdowała się tylko jedna synagoga, nazwy Synagogenbezirk używano w dokumentach zamiennie z nazwą Synagogengemainde (gmina synagogalna). Jeśliby w obrębie jednej dzielnicy istniało kilka synagog, Żydzi mieli pozostać przy tej, do której należeli wcześniej. Każda dzielnica synagogalna miała mieć swój statut, kolegium reprezentantów i zarząd powoływany zgodnie z ordynacją miejską (Statdordnung). Postanowienia statutów poszczególnych dzielnic musiały brzmieć tak samo i regulować sprawy dotyczące miejsc pochówku – w głównej miejscowości każdej dzielnicy musiał istnieć cmentarz żydowski. Statut określał również stosunki między kolegium reprezentantów a zarządem. Członków gminy (posiadającej osobowość prawną) zobowiązano do płacenia składek na jej potrzeby; wysokość składek uzależniano od posiadanego majątku i osiąganych dochodów (ubodzy byli zwolnieni). Każdy samodzielny i pełnoletni mężczyzna miał obowiązek sprawować co najmniej jeden urząd w gminie nieodpłatnie. Z obowiązku zwalniały: choroba albo osiągnięcie wieku 60 lat. Osoba odmawiająca jego wypełnienia traciła prawa wyborcze i musiała płacić wyższe składki. Członków miejscowej synagogi zobowiązano do wyboru przedstawicielstwa. Prawo wyborcze uzyskiwali pełnoletni mężczyźni należący do gminy przynajmniej od trzech lat, posiadający nieposzlakowaną opinię i regularnie płacący składki. Wybierali oni spomiędzy siebie 9-o osobowe kolegium reprezentantów, którzy musieli działać wspólnie i ponosili odpowiedzialność przed całą gminą. Kadencja członków trwała 6 lat, ale po trzech latach w wyniku losowania ustępowało 5 członków i na ich miejsce wyznaczano nowych. Wybory zarządzał komisarz państwowy, a zarząd gminy ogłaszał publicznie ich termin. Wymagano minimalnie pięćdziesięcioosobowej frekwencji, w przeciwnym razie ogłaszano drugi termin. Nad przebiegiem wyborów czuwało od dwóch do trzech tzw. Wahlzeugen. Wybory miały charakter niejawny i opierały się na zasadzie większości głosów. Jeśli członek kolegium zrezygnował ze swojej funkcji w trakcie kadencji, nie przeprowadzano dodatkowych wyborów. Reprezentanci powoływali przewodniczącego, którym zostawał najstarszy członek kolegium. Zebrania reprezentantów odbywały się nie rzadziej niż co 4 tygodnie. Zgromadzenie podejmowało decyzje zwykłą większością głosów w obecności 2/3 wszystkich członków. Gdy ilość głosów była równa – głos rozstrzygający należał do przewodniczącego. Reprezentant tracił swoje stanowisko w momencie: oddania pod kuratelę, postawienia w stan upadłości, niepłacenia składek, uwięzienia albo pozbawienia praw obywatelskich. Kolegium reprezentantów wybierało zarząd (Gemeinde-Vorstand), który wykonywał jego uchwały. Zarząd składał się z trzech członków – zatwierdzanych przez władze państwowe – zwanych zarządcami (Vorsteher), którzy musieli mieszkać w danej miejscowości od co najmniej trzech lat. Długość kadencji wynosiła 6 lat; po trzech latach dwóch członków ustępowało, a na ich miejsce wyznaczano nowych. Zarząd wybierał spośród siebie przewodniczącego gminy.W każdej gminie synagogalnej musiało odbywać się nauczanie religii, a jeśliby środki na to pozwalały, powinien też zostać zatrudniony wykwalifikowany nauczyciel religii. Gmina sprawowała opiekę nad biednymi i chorymi członkami. Kolegium reprezentantów za zgodą zarządu wybierało urzędników kultu (rabina, kantora, mohela itp.), którzy sprawowali swoje obowiazki przez 3 lata. Za miejsca siedzące w synagodze pobierano opłaty.

Ustawa z 1847 r. pozwalała Żydom piastować stanowiska państwowe (z pewnymi ograniczeniami dotyczącymi pracy w policji i sądownictwie), pełnić funkcje akademickie (oprócz dziekańskich oraz rektorskich) i w senatach uczelnianych. Żydzi mogli również pracować jako nauczyciele w szkołach handlowych, rzemieślniczych, artystycznych i nawigacyjnych.

W listopadzie 1847 r. król Fryderyk Wilhelm IV wydał ustawę, która zrównała w prawach politycznych i obywatelskich Żydów z chrześcijanami. Kolejna ustawa, wydana w kwietniu 1848 r., nadawała Żydom czynne i bierne prawo wyborcze do parlamentu pruskiego i ogólnoniemieckiego, likwidowała ograniczenia w służbie publicznej, szkolnictwie średnim i wyższym, a także wprowadzała zasadę, że wyznanie nie decyduje o korzystaniu z praw obywatelskich i politycznych.

W 1850 r. parlament pruski przyjął nową konstytucję, która ostatecznie potwierdzała nadanie Żydom praw obywatelskich. Willy Cohn tak opisywał ten fakt:

W zasadzie zakończyła [konstytucja] ten długotrwały proces. Również śląski Żyd, którego egzystencja przez pół wieku często bywała zagrożona, mógł w kraju, który stał się jego ojczyzną, wykonywać swój zawód.

Ostateczne równouprawnienie ludności żydowskiej na terenie ówczesnego Związku Północnoniemieckiego wprowadziła ustawa z 3 lipca 1869 r. Obowiązywała ona również po zjednoczeniu Niemiec w 1871 r.

W 1872 r. powstał Związek Górnośląskich Gmin Synagogalnych (Oberschlesische Synagogen-Gemeinden).

W 1876 r. władze pruskie wydały ustawę zezwalającą Żydom na opuszczenie gmin żydowskich bez uprzedniej zmiany wyznania.

23 października 1888 r. w hotelu "Schüers" w Gliwicach odbył zjazd delegatów Związku Górnośląskich Gmin Synagogalnych. Po burzliwej dyskusji związek przekształcił się w Związek Gmin Synagogalnych Regencji Opolskiej (Synagogen-Gemeinde Verband des Regierungsbezirks Oppeln). Do jego głównych zadań należała walka z antysemityzmem, nacisk na kształcenie śląskich Żydów oraz budowa sierocińców żydowskich. 

Bibliografia:

• M. Borkowski, A. Kirmiel, T. Włodarczyk, Śladami Żydów: Dolny Śląsk, Opolszczyzna, Ziemia Lubuska, Warszawa 2008.
• P. Nadolski, Historia osadnictwa Żydów w Gliwicach – sytuacja prawna Żydów na Śląsku do I wojny światowej [w:] Żydzi Gliwiccy, red. B. Kubita, Muzeum w Gliwicach, Gliwice 2006.
• D. Walerjański, Z dziejów Żydów na Górnym Śląsku do 1812 roku [w:] Orbis Interior. Pismo Muzealno-Humanistyczne, Katowice 2005, t. V.
• J. Oczko, Żydzi w Sośnicowicach, http://www.kirkuty.xip.pl/sosnicowice_zydzi.pdf [stan na 21 I 2011].
• W. Jaworski, Z dziejów Żydów bieruńskich, Bieruń Stary 1989.
• E. Ziviera, Rozwój osadnictwa żydowskiego na Górnym Śląsku, 1915 r. [w:] J.Oczko, Żydzi w Sośnicowicach, http://www.kirkuty.xip.pl/sosnicowice_zydzi.pdf [stan na 21 I 2011].
• Żydzi gliwiccy, red. B. Kubit, Gliwice 2006.
   

Autor: Adam Marczewski