Żydzi pojawili się w Pakości w XV lub na przełomie XV i XVI wieku. W 1507 r. byli zobowiązani do zapłaty podatku koronacyjnego. W 1519 r. Kalman z Pakości zasiadał w komisji obradującej w Inowrocławiu nad zapłaceniem czynszu królowi za lata 1519–1521. W 1546 r. Izaak Pakosth został zobowiązany mandatem królewskim do złożenia przysięgi, że zapłacił należną sumę za towary kupione od Mikołaja Mrowińskiego. O niewywiązanie się z zobowiązań płatniczych Izaaka oskarżyli ławnicy lubelscy.

W latach 1564–1565 istniał już w Pakości kahał. Działała bóżnica i szkolnik. W XVI w. gmina miała już także cmentarz. W 1565 r. pogłówne żydowskie płaciło w Pakości 140 osób. W 1569 r. król August zapisał swojemu słudze 50 złotych polskich, pochodzących z czynszu żydowskiego, m.in od Żydów z Pakości. W latach 1564–1565 pakoscy Żydzi płacili 25 florenów czynszu. W dniu 31 października 1629 r. starsi gminy – Dawid, Izrael, Lapay – złożyli przed reprezentantami właściela miasta przysięgę w sprawie uczciwego pobierania podatków „od wszelakich handlów, szynkowania i przedawania rozmaitych towarów” od swoich współwyznawców.

W latach 1641–1642 Żyda z Pakości zarejestrowano w Gdańsku, do którego przybył w celach handlowych.

Po zajęciu miasta wiosną 1656 r. przez wojska polskie Stefana Czarnieckiego, doszło 14 maja do pogromu Żydów. W czasie wojny polsko-szwedzkiej zniszczeniu uległy także elementy infrastruktury gminnej: szkoła, synagoga i cmentarz. Gmina żydowska przestała istnieć. Kamieni nagrobnych z cmentarza żydowskiego użyto w XVIII w. do budowy kaplic kalwaryjskich.

Żydzi zaczęli ponownie osiedlać się w Pakości po 1812 roku. Statut żydowskiej kongregacji w Pakości zatwierdzono 22 sierpnia 1834 r. (modyfikowany 24 lutego i 4 maja 1870 r. oraz 13 czerwca i 29 września 1893 roku). Gmina liczyła w tym okresie 89 członków. Poza Pakością w jej granicach znajdowała się wieś Rybitwy. W początkach XIX w. wybudowano synagogę metodą szachulcową. W 1903 r. budowla groziła zawaleniem. Zastąpiła ją, konsekrowana 17 sierpnia 1904 r., nowa, masywna bóżnica. W latach czterdziestych XIX w. założono nowy cmentarz żydowski. Najstarszy nagrobek pochodził z 1848 r.

Istniała także w tym okresie prywatna szkoła żydowska. W 1870 r. uczęszczało do niej 13 uczniów, w 1905 r. – 10 uczniów. W 1893 r. uruchomiono żydowską szkołę powszechną. W 1903 r. uczęszczało do niej 18 dzieci. Nauczycielami byli: Rastaniel, a następnie Joseph (od 1902 roku). Gmina była zbyt nieliczna, aby mogła utrzymać rabina. Najbliższe rabinaty znajdowały się Strzelnie, Inowrocławiu i Bydgoszczy.

W drugiej połowie XIX w. członkowie gminy zaczęli migrować w głąb Niemiec. Gmina w 1903 r. liczyła 136 członków, w 1905 – 103[1.1].

Po 1920 r. pozostały w Pakości pojedyncze rodziny. Przed wybuchem drugiej wojny światowej mieszkały tu rodziny: Aronów, Abramów, Cohnów, Datelów, Weichmannów, Simonów, Zalingerów. Działalność gminy zaczęła zamierać w pierwszej połowie lat dwudziestych XX w. Nie było rabina ani rzezaka. Posługę religijną zapewniał przyjeżdżający sporadycznie rabin z Inowrocławia.

Zarząd, wyłoniony w 1909 r., dziesięć lat później tworzyli: Józef Lieberman, Julius Abraham i Sallo Dattel. Reprezentacji ze względu na ilość członków gminy już nie wybierano. W czerwcu 1921 r. zarząd składał się już tylko z jednego członka i dwóch zastępców. Pierwsze wybory w niepodległej Polsce przeprowadzono 3 stycznia 1922 roku. Władzę przejęli: Sallo Dattel, Heimann Seelieg, Ludwik Simon, zastępcy: Josef Abraham, Heinrich Waichmann. Zarząd w 1923 r. był nadal zdekompletowany. Pozostali w nim tylko: Sallo Dattel, Heinrich Weichmann. W tym stanie przetrwał do lat trzydziestych XX wieku.

W listopadzie 1932 r. wybrano ostatni zarząd gminy. Znaleźli się w nim: Ludwik Simon (przewodniczący), Sallo Dattel, Józef Abraham, zastępcy: Henryk Weichmann, Harry Cohn. W 1933 r. gmina została zlikwidowana i przyłączona do gminy żydowskiej w Inowrocławiu. Od tej chwili raz w tygodniu przyjeżdżał z Inowrocławia kantor pomocniczy i rzezak Szlingenbaum. Gminie w Inowrocławiu przekazano także majątek pakoskiej społeczności, na który składały się: synagoga, cmentarz (ul. Radłowska i Mogileńska) o powierzchni 0,140 ha (wartość obu nieruchomości wyceniono w 1939 r. na 15 000 zł), ogród warzywny przy synagodze (50 zł), budynek z ogrodem, gdzie mieścił się dom modlitw zamieniony z czasem na dom mieszkalny (12 000 zł), ogród o powierzchni 0,0524 ha (50 zł).

W Pakości w 1939 r. Żydzi posiadali cztery przedsiębiorstwa zajmujące się handlem. Zatrudniały one 2 Polaków i 1 Żyda. Pozostali Żydzi, choć na niewielką skalę, także zajmowali się handlem lub czerpali źródło utrzymania z posiadanych kapitałów W 1919 r. właścicielami nieruchomości byli m.in.: Seelig Heimann, Markus Weichmann, Rafael Samelsohn, Rozali Simmerowa, Elza Mendelsohn, Józef Abraham, Maria Heim (Hein). Posiadaczem 25 mórg ziemi był Ludwik Simon.

Tuż po wkroczeniu do Pakości wojsk niemieckich we wrześniu 1939 r. aresztowano żydowskich mężczyzn i wywieziono w nieznanym kierunku. Kobiety i dzieci w październiku 1939 r. trafiły do Piotrkowa Trybunalskiego. Po wojnie Żydzi w Pakości się nie pojawili[1.2].

Nota bibliograficzna

• Dzieje Pakości, red. W. Jastrzębski, Warszawa – Poznań 1978.
• Guldon Z., Żydzi w miastach kujawskich w XVI–XVIII wieku, „Ziemia Kujawska”, 1993, t. 9.
• Heppner A., Herzberg I., Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden in den Posener Landen, Koschmin – Bromberg 1904–1908.
• Kawski T., Gminy żydowskie pogranicza Wielkopolski, Mazowsza i Pomorza w latach 1918–1942, Toruń 2007.
• Kawski T., Inwentarze gmin żydowskich z Pomorza i Wielkopolski wschodniej w latach 1918/20–1939, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2006, nr 3-4, Dokument nr 8.
• Kawski T., Kujawsko-dobrzyńscy Żydzi w latach 1918–1950, Toruń 2006.
• Warszauer A. Geschichte der Stadt Pakosch, Posen 1905.