Pierwsza wzmianka o Krośnie pochodzi z 1282 r., z dokumentów księcia krakowskiego Leszka Czarnego. Rozwojowi osady sprzyjało korzystne położenie przy szlaku handlowym z Małopolski na Ruś i Węgry. Na przełomie XIII i XIV w. wschodnia część ziemi krośnieńskiej należała prawdopodobnie do Rusi Halickiej. Przemawia za tym brak Krosna w dokumentach Władysława I Łokietka. Sytuacja ta zmieniła się w latach 1340–1349, po przyłączeniu Rusi Halickiej do Polski. W połowie XIV w. Krosno otrzymało prawa miejskie na prawie magdeburskim. W 1367 r. król Kazimierz Wielki nadał mu tytuł królewskiego wolnego miasta oraz własny herb (wzięty z herbu księstwa brzesko-kujawskiego). W tym samym czasie wzniesiono fortyfikacje miejskie. W 1461 r. wybudowano wodociągi. W 1473 i 1474 r. odparto najazdy węgierskie wojsk króla Macieja Korwina.
Na przełomie XV–XVI w. Krosno stało się ważnym ośrodkiem rzemieślniczo-handlowym (handel winem węgierskim, płóciennictwo, sukiennictwo). W drugiej ćwierci XVI stulecia, w mieście liczącym ok. 4 tys. mieszkańców, powstała liczna wspólnota luterańska. W 1569 r. Krosno otrzymało przywilej de non tolerandis Judeais. Postępom reformacji miało zaradzić sprowadzenie w 1614 r. jezuitów, którzy założyli kolegium.
Pograniczną krainę trapiły najazdy tatarskie — np. w 1624 r. dotarli tu Tatarzy budziaccy Kantymira Murzy. Plagą tamtych czasów było także zbójnictwo na traktach handlowych. Walkom zbrojnym towarzyszyły zarazy i pożary, jeden z największych strawił miasto w 1638 roku. W 1655 r. Krosno zostało złupione i znacznie zniszczone przez Szwedów. Z kolei w 1657 r. odparło najazd wojsk siedmiogrodzkich księcia Rakoczego.
Podczas wojny północnej, w latach 1702–1709, ziemia krośnieńska znów stała się terenem zmagań pomiędzy wojskami szwedzkimi, wspierającymi króla Stanisława Leszczyńskiego, a armią saską i wojskami zwolenników saskich Wettynów. W listopadzie 1702 r. po pogromie wojsk saskich, na Krosno napadły oddziały szwedzkie korpusu gen. Magnusa Stenbocka. W 1709 r. po klęsce króla szwedzkiego Karola XII pod Połtawą, do Krosna weszły z kolei wojska rosyjskie cara Piotra I.
Po półwieczu względnego spokoju i odbudowy w latach 1769–1772 konfederaci barscy walczyli tu ponownie z wojskami rosyjskimi Katarzyny II. Odziały konfederackie utrzymały się w Krośnie aż do wejścia wojsk austriackich w maju 1772 r., wcielających w życie postanowienia porozumień rozbiorowych — ziemia krośnieńska stała się na prawie półtora stulecia częścią habsburskiej Galicji i Lodomerii, jednej z najuboższych prowincji cesarstwa.
Sytuacja gospodarcza i społeczna zaczęła zmieniać się dopiero od połowy XIX w. na co wpłynęło korzystnie zniesienie pańszczyzny. Ponowny rozwój Krosna związany był z odkryciem i eksploatacją złóż ropy naftowej. W 1856 r. Tytus Trzecieski i Karol Klobassa założyli pierwszą na świecie spółkę poszukiwania i wydobywania ropy. Ignacy Łukasiewicz założył wkrótce kopalnię i rozpoczął budowę jednej z pierwszych na skalę światową destylarni oleju skalnego. Krosno i pobliska Bóbrka stały się kolebką przemysłu naftowego. W ślad za tym w 1905 r. uruchomiono Zakłady Rafinerii Ropy Naftowej. W 1884 r. dotarła do miasta kolej żelazna.
Szeroko zakrojona autonomia galicyjska umożliwiła rozkwit życia kulturowego i społecznego. W latach poprzedzających wybuch I wojny światowej dynamicznie rozwijały się organizacje o charakterze wojskowym i niepodległościowym — drużyny „Strzelca”, „Bartoszowe” i „Sokoła”. W czerwcu 1914 r. pod Krosnem odbyły się wielkie ćwiczenia wojskowe strzelców i sokołów, na które przybył Józef Piłsudski.
Po wybuchu I wojny światowej w sierpniu 1914 r. z Krosna do Krakowa wyruszyła 200-osobowa kampania strzelecka. Już we wrześniu na ziemię krośnieńską wkroczyła armia rosyjska, w samym mieście stacjonował sztab 8. Armii gen. Brusiłowa. Krosno przechodziło jeszcze kilka razy z rąk do rąk walczących armii, zanim wiosną 1915 r. linia rosyjska została przełamana, a front przeniósł się daleko na wschód.
Jesienią 1918 r. Krosno znalazło się w granicach odrodzonej Rzeczypospolitej (powiat w województwie lwowskim). W latach powojennych najważniejsza stała się odbudowa gospodarki, powstało wiele nowych przedsiębiorstw przemysłu szklarskiego, elektrochemicznego i gumowego, uruchomiono wydobycie gazu ziemnego. Jednak dopiero lata 30. XX w. przyniosły prawdziwy rozwój. Krosno znalazło się w Centralnym Okręgu Przemysłowym, w powiecie rozwijał się przemysł naftowy.
Stabilną sytuacje przerwała II wojna światowa. We wrześniu 1939 r. Krosno zajęły wojska niemieckie. Okupanci zaczęli wprowadzać nową administrację i politykę. W październiku powiat krośnieński włączono do Generalnego Gubernatorstwa (dystrykt krakowski). Gestapo przeprowadzało aresztowania początkowo głównie wśród inteligencji oraz działaczy politycznych i społecznych. W odpowiedzi Polacy zaczęli organizować się struktury konspiracyjne. W Krośnie powstały m.in. Młoda Polska, na jej bazie zaś Tajna Organizacja Wojskowa, Organizacja Orła Białego, która szybko podporządkowała się Służbie Zwycięstwa Polski (Związek Walki Zbrojnej). W 1942 r. doszło do scalenia większości grup konspiracyjnych w szeregach Armii Krajowej, która od lipca 1944 r. uczestniczyła w Akcji „Burza”. Walki trwały aż do stycznia 1945 r., do wejścia Armii Czerwonej.
W wyniku II wojny światowej Krosno poniosło ogromne straty. Okupanci zniszczyli większość zakładów przemysłowych, wywożąc cenne urządzenia i burząc budynki. Wyjątkowo duże były straty w ludziach. Wielu mieszkańców miast i powiatu zginęło w obozach koncentracyjnych, w czasie pojedynczych łapanek, masowych egzekucji, a także w walce zbrojnej.
Tuż po zakończeniu się II wojny światowej przystąpiono do odbudowy. W pierwszej kolejności uruchomiono kopalnie ropy naftowej. W latach 50. i 60 XX w. postępował zauważalny rozwój gospodarczy miasta, pełniącego rolę siedziby powiatu w województwie rzeszowskim. Powstało wiele nowych zakładów pracy, szkoły średnie, placówki kulturalne i obiekty użyteczności publicznej. W 1975 r. Krosno stało się stolicą utworzonego województwa krośnieńskiego, istniejącego do 1998 r. — obecnie miasto jest tzw. powiatem grodzkim i ośrodkiem powiatu w województwie podkarpackim.
Bibliografia
- Antoniewicz W. L., Z dziejów Krosna. Drobiazgi historyczne, Krosno 1905.
- Michalak T., Krosno i okolice, Krosno 1996.
- Krosno — studia z dziejów miasta i regionu, t. 1–3, red. Cynarski S., Garbarcik J., Kraków 1972–1993.