Iwaniska - założone zostały w 1403 r. przez rodzinę Zborowskich nad rzeką Koprzywinką, na szlakach handlowym z Krakowa przez Opatów na wschód oraz przez Iłżę do Warszawy i Wilna.

Jednocześnie sumptem okolicznych możnych wystawiono kościół, który stał się kościołem filialnym parafii w Ujeździe. Jednakże po zniszczeniu Ujazdu kościół w Iwaniskach uzyskał autonomię i probostwo. Świątynię erygował Piotr Wysz, biskup krakowski, który jednocześnie dostatnio uposażył miejscowego proboszcza. Nowo utworzone miasto nazywało się Uneszów lub Unieszów[1.1]. Warto jednak pamiętać, iż nazwy te były używane naprzemiennie ze znana nam nazwą - Iwaniska. W 1415 r. występuje w dokumentach źródłowych Mathias de Iwaniska, ale już w 1450 r. król Kazimierz IV Jagielończyk nadał prawa średzkie wsi Uniszów. Były one wówczas własnością wojewody sandomierskiego Jana Głowacza z Oleśnicy. W Kronikach Jan Długosz używał już tylko obecnego nazewnictwa. W zasadzie od połowy XV w. używany tylko i wyłącznie nazwy Iwaniska. W tym czasie miasteczko było własnością rodu Oleśnickich.

W czasie reformacji, podobnie jak w całej Polsce, również i w Iwaniskach osiedliło się wielu wyznawców kalwinizmu. W połowie XVI w. był tu znany ośrodek kalwinizmu. Miasto, do tego stopnia stało się centrum przedstawicieli tej religii, że w 1552 r. odbył się tutaj kalwiński synod. Wśród przybyłych gości był m.in. Jan Łaski, twórca kościoła kalwińskiego w Polsce, wielki propagator kalwinizmu, dyplomata, wybitny działacz Reformacji.

Miasteczko uzyskało prawa miejskie przed 1578 r. Odbywało się tu wiele jarmarków, bo aż 13, ponadto, w każdy poniedziałek odbywał się targ.

Głównym zajęciem mieszkańców było rolnictwo. Sprzyjała temu urodzajna gleba, lessy i czarnoziemy. Były to doskonałe warunki do uprawy pszenicy i buraków cukrowych. Przy tym kultura rolna była bardzo niska w regionie. Również słabo rozwinięta sieć komunikacyjna stanowiła czynnik hamujący rozwój w regionie. W czasie wiosennych i jesiennych dżdżystych dni, drogi były praktycznie nie przejezdne.

W Iwaniskach bardzo silnie rozwijało się rzemiosło. Miasto zamieszkiwali rzemieślnicy tak rzadkich specjalności jak m.in. złotnictwo, ludwisarstwo i mosiężnictwo. W 1578 r. w mieście pracowało 44 rzemieślników, 19 gorzelników i 15 komorników. Ponadto, w mieście działały: browar, 10 młynów, olejarnia, tartak oraz trzy garbarnie. W mieście znajdowało się 236 domów oraz ratusz.

W 1657 r. Iwaniska zostały znacznie zniszczone i splądrowane przez wojska księcia siedmiogrodzkiego Jerzego Rakoczego. Od tego momentu miasteczko traciło na znaczeniu. W 1663 r. miasto liczyło zaledwie 416 mieszkańców, w 1674 r. - 311. Nigdy potem nie udało mu się odzyskać dawnej świetności. W międzyczasie miasteczko zmieniało kilkakrotnie właścicieli. Należało m.in. do Ossolińskich i Sołtyków.

W osadzie w 1718 r. sumptem Władysława Morsztyna wybudowano drewniany Kościółek, jednak w 1898 r. budowla spłonęła. Powstał wówczas obecny murowany, neogotycki kościół pw. Św. Katarzyny Aleksandryjskiej. Budynek został wzniesiony według projektu Antoniego Wieczorkowskiego. Budowa Świątyni trwała 5 lat, zakończyła się w 1905 r. Kościół poświęcił 25 listopada 1905 r. (dzień odpustu) ks. Wawrzyniec Szubartowicz, Dziekan i prałat Kapituły Katedralnej. Z kolei konsekracji dokonał bp. Marian Ryx, ale dopiero w 1917 r. Wart zobaczenia jest barokowy Kielich z końca XVII w., zdobiony medalionami z postaciami świętych.

Jak wynika z artykułu Wojciecha Saletry, podczas powstania listopadowego, w marcu 1831 r. dozór bóżniczy w Iwaniskach wpłacił na rzecz formującej się jazdy sandomierskiej 20 złotych.

W okresie międzywojennym Iwaniska były osadą miejską, znajdującą się w powiecie opatowskim. W latach 30. XX w. zamieszkiwało tu około 2800 osób. W osadzie funkcjonowały młyny i garbarnie. Targ, na którym sprzedawano konie, bydło i nierogaciznę, odbywał się raz w tygodniu, w poniedziałek.

W XX w. zbudowano linię wąskotorową, prowadzącą z Iwanisk do Bogorii. Miała to być szansa rozwoju w regionie, dla obu miejscowości. Zamysły te nie do końca zostały zrealizowane. Kolejkę zlikwidowano dopiero w 1959 r.

W czasie II wojny światowej ludność Iwanisk wspomagała kwaterujących w okolicach Jędrusiów. Miasteczko znacznemu zniszczeniu uległo w czasie ofensywy 1944-1945. Przez wieś przechodziła wówczas linia frontu. Zniszczeniu uległo większość zabudowań osady.

Bibliografia

• Ginalska T., Powiat Opatów, Krosno 1999, s. 52.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce. Powiat opatowski, red. J.Z. Łoziński i B. Wolff, Warszawa 1959, z. 7, s. 23.
• W. Saletra, Żydzi wobec powstania listopadowego 1830-1831 roku - na przykładzie województwa krakowskiego i sandomierskiego, w: Z przeszłości Żydów polskich, pod red. J. Wijaczki, G. Miernika, Kraków 2005, s. 95