Początki miasta wiążą się z grodem istniejącym tu od X w., na podgrodziu którego na przełomie XI i XII w. rozwinęła się osada targowa. Być może był to ośrodek o znaczeniu większym niż dotąd się zdawało, o czym świadczą odkryte w 2007 r. elementy konstrukcji hakowej, typowej dla wczesnych podbojów piastowskich. Płońsk mógł stanowić element „trójkąta” grodów piastowskich, z którego Piastowie prowadzili ekspansję na Mazowsze. Wspomniane zabytki archeologiczne wydatowano przy pomocy metody dendrochronologicznej na 978/979 rok. Na dodatek w okolicy znaleziono elementy jeszcze starszego zespołu osadniczego: pomost datowany dendrochronologicznie na 862 r. oraz studnię dębową z 953 roku[1.1].

Pierwsza pisemna wzmianka o Płońsku pochodzi z 1155 r. z dokumentu wystawionego przez księcia Bolesława IV Kędzierzawego. Od połowy XIII w. do końca XV ziemia płońska wchodziła w skład księstw mazowieckich (głównie płockiego), z krótką przerwą u schyłku XIV w., kiedy trzymali ją w zastawie Krzyżacy. Około 1400 r. Płońsk otrzymał od księcia Siemowita IV prawo miejskie chełmińskie.

W XIV i XV w. dobra płońskie stanowiły często oprawę księżnych mazowieckich. Księżna Katarzyna, fundując w Płońsku klasztor karmelitów, potwierdziła miastu przywilej lokacyjny oraz zrównała je w prawach z Raciążem i Mławą. Po wcieleniu w 1495 r. do Korony, Płońsk został miastem królewskim (województwo płockie) – ośrodkiem powiatu, gdzie odbywały się sądy ziemskie. Nowe przywileje nadwali miastu kolejni królowie: Zygmunt I Stary (1527), Stefan Batory (1576), Jan III Sobieski (1677), August II Mocny (1720), August III Sas (1749), Stanisław August Poniatowski (1767).

Płońsk został poważnie zniszczony w czasie wojny polsko-szwedzkiej w latach 1655–1660. Ze 130 dawnych nieruchomosci ocalało 21, a z uprawianych wcześniej przez mieszczan 23 włók gospodarowano tylko na 1 i ¼ . Działał 1 młyn. Z działających przed wojną 22 rzemieślników pozostało czterech. Kolejny wiek zamętu politycznego w Polsce nie sprzyjał stabilizacji. Płońsk w 1765 r. nadal pozostawał w stanie ruiny. Istniało tylko 27 domów, a 42 place były puste. W końcu XVIII w. zaczęło rozwijać się garbarstwo.

W 1795 r. w wyniku III rozbioru Rzeczypospolitej miasto znalazło się w zaborze pruskim (Prusy Nowowschodnie), a następnie w granicach Księstwa Warszawskiego (1807) i Królestwa Polskiego (1815), należąc kolejno do rejencji, departamentu, województwa i guberni płockiej. W 1867 r. powstał odrębny powiat płoński. Okres zaborów przyniósł ożywienie gospodarcze, założono kilka niewielkich przedsiębiorstw: cegielnię, browar, fabrykę octu, wytwórnię miodu pitnego, olejarnię. Rozwijało się szewstwo, bednarstwo i garcarstwo.

W Odrodzonej Polsce Płońsk i otaczający go powiat należały do województwa warszawskiego. W sierpniu 1920 r. stoczono tu zwycięskie walki z bolszewickim najeźdzcą. W 1924 r. miasto uzyskało połączenie kolejowe z Warszawą, a w 1937 r. z Toruniem (poprzez Sierpc). W czasie II wojny światowej, Płońsk, wcielony do Rzeszy (rejencja ciechanowska Prus Wschodnich), stracił ponad 60% ludności.

Po wojnie rozwinięto miejscowy przemysł, głównie przetwórstwa spożywczego i obsługi rolnictwa. W latach 1975–1998 dawny powiat płoński znajdował się w granicach województwa ciechanowkiego. Po reformie administracyjno-samorządowej w 1999 r. przywrócony powiat należy do województwa mazowieckiego.

Nota bibliograficzna

• Miasta polskie w tysiącleciu, t. 2, Wrocław – Warszawa – Kraków 1967, ss. 500–501.