Istnieje wiele teorii na temat pochodzenia nazwy miasta. Najprawdopodobniej wywodzi się ze słowa „pilść” i „pilśń” - nazwy tkaniny wyrabianej w pierwotnej osadzie. Okolice Pilzna przed wiekami słynęły z produkcji sukna wyrabianego techniką pilśnienia a tkacze stanowili znaczny odsetek rzemieślników dawnego Pilzna[1.1].

Pilzno jest jedną z najstarszych osad Małopolsce. Początki osadnictwa na tym terenie datuje się na X – XII w., a jego rozwój jest związany z akcją osadniczą prowadzoną przez Benedyktów z Tyńca. Pierwsze udokumentowane wzmianki na temat miejscowości pochodzą z tak zwanego dokumentu Idziego – legata papieskiego, wydanego dla klasztoru Benedyktów w Tyńcu w 1105 r. Choć sam dokument budzi spore kontrowersje, a historycy zgodnie kwestionują jego autentyczność, to jednak sporą wartość historyczną przedstawia dołączony do niego - z pewnością prawdziwy - spis dóbr klasztoru tynieckiego. We wspomnianym wykazie zostaje wymienione Pilzno jako zorganizowana jednostka administracyjna[1.2]. Najprawdopodobniej miejscowość przeszła na własność klasztoru w Tyńcu około 1086 r. z nadania królowej Judyty – żony Władysława Hermana.

W 1328 r. Pilzno jako osada zostało urządzone na prawie magdeburskim zaś sołtysem został Ursus. Ponad dwadzieścia lat później Kazimierz Wielki dokumentem wydanym w 1354 r. zezwolił niejakiemu Dobiesławowi na urządzenie Pilzna jako miasta na prawie niemieckim. Wówczas Pilzno przeszło do królewszczyzn. Dobiesław otrzymał dziedziczne wójtostwo, dwa łany ziemi uprawnej, dwa nieuprawnej oraz prawo do zakładania i prowadzenia jatek, młynów i łaźni. Ponadto otrzymał prawo pobierania części opłat i kar sądowych sam pozostając zwolnionym z płacenia podatków. Zgodnie z przywilejem lokacyjnym zasadźca miasta został zobowiązany do dbania o ogólny rozwój miasta, zatem w jego gestii leżało zarówno sprowadzenie osadników jak i ustanowienie odpowiednich organów administracyjnych, policyjnych i sądowniczych. Pilzno zorganizowane na prawie niemieckim pozostawało pod jurysdykcją wójta, który odpowiadał przed samym królem.

Bez wątpienia o nadaniu praw miejskich zadecydowało strategiczne położenie Pilzna przy szlaku handlowym wiodącym na Węgry oraz trakcie prowadzącym z Krakowa na Ruś. Bliskość wspomnianych traktów stanowiła gwarancję szybkiego rozwoju handlu i rzemiosła zarówno w Pilźnie, jak i okolicznych miejscowościach. Wraz z prawami miejskimi miasto otrzymało od króla liczne przywileje: miedzy innymi zwolnienie mieszczan z płacenia podatków rolnych na 6 lat, a z pól nieuprawnych na 12 lat, czy przywilej organizowania targów w każdy wtorek. Lokacja miasta na prawie niemieckim miała ogromny wpływ na rozwój Pilzna. Wkrótce miasto stało się liczącym w regionie ośrodkiem handlowym, centrum administracyjnym i sądowniczym. W Pilźnie zawierano transakcje handlowe oraz sporządzano ważne dokumenty i akty prawne. To właśnie w Pilźnie został sporządzony akt lokacyjny dla Dębicy w 1372 r., czy przywilej dla Biecza z 1365 r. zwalniający mieszkańców miasta z opłaty mostowej pod Wojniczem[1.3]. Miasto wielokrotnie było uhonorowane wizytami królewskimi. Obok Kazimierza Wielkiego częstym gościem w Pilźnie był Władysław Jagiełło - w 1410, 1414, 1417, 1419 oraz w 1422 r.

Głównym źródłem dochodów dla miasta były opłaty mostowe, pobierane przy moście na Wisłoce od kupców. Prawo to przyznane miastu przez Władysława Jagiełło w 1397 r. było następnie potwierdzane przez kolejnych władców – między innymi przez Zygmunta Augusta (1550, 1555, 1556, 1565 r.) czy Stefana Batorego (1576 r.) Prawo pobierania opłaty mostowej przysługiwało miastu aż do 1902 r., do czasu jej zniesienia przez urząd austriacki.

Mieszkańcy Pilzna trudnili się głównie handlem i rzemiosłem. Handel odbywał się na targach i jarmarkach. Rozwój miasta gwarantowało przyznanie prawa składu oraz między innymi wydany w 1577 r. przywilej królewski zabraniający kupcom udającym się do Lwowa omijania Pilzna. Ponadto w mieście rozwijało się również rzemiosło. W XVI w. w mieście swoją działalność prowadziło ok. 60 rzemieślników[1.4]. Miasto od dawna słynęło z produkcji sukna toteż najstarszym cechem rzemieślniczym był cech szewski i sukienniczy. Członkowie tego ostatniego szczególnie dbali o swoje interesy zawierając zabezpieczające porozumienia z cechami sąsiednich miast[1.5].

Trwający ponad sto lat okres rozkwitu miasta przerwał najazd węgierski w 1474 r. Oddziały węgierskie pod dowództwem Tomasza Tarczy wkroczyły na teren Podkarpacia i dotarły pod Pilzno. W wyniku najazdu miasto zostało rozgrabione i spalone, a wielu jego mieszkańców uprowadzonych w niewolę. Za sprawą króla Kazimierza Jagiellończyka, który na 12 lat zwolnił miasto z płacenia podatku, Pilzno zostało odbudowane i wkrótce umocniło swoją pozycję ośrodka gospodarczego i administracyjnego. W XVI w. Pilzno leżące w granicach województwa sandomierskiego zostało siedzibą powiatu jednakże wraz z początkiem XVII w. rozpoczyna się powolny okres upadku miasta. W 1595 oraz w 1629 r. miały miejsce dwa wielkie pożary, które strawiły część zabudowań miasta. W kolejnych latach (1641, 1652, 1665 i 1675 r.) Pilzno nawiedziły epidemie i zarazy dziesiątkujące jego mieszkańców. Największą jednak klęską dla miasta okazały się najazdy obcych wojsk (potop szwedzki 1655 - 1660, wojny z Rosją 1654 - 1667) oraz nieustające przemarsze wojsk koronnych. Mieszkańcy podupadającego już Pilzna zostali obciążeni licznymi kontrybucjami wojennymi. Zniszczenia wojenne zachwiały podstawą gospodarki miasta, a upadek targów i rzemiosła przyczynił się do niemal całkowitego wyludnienia i upadku Pilzna. Według lustracji przeprowadzonej w 1663 r. miasto liczyło zaledwie 36 „lichych domów”[1.6].

Kolejna fala zniszczeń nadeszła w 1768 r. wraz z konfederacją barską[1.7]. Zarówno dobra szlacheckie jak i miasta obłożone zostały podatkami na rzecz konfederatów, a ich bezwzględne egzekucje dawały się we znaki mieszkańcom miasta. Warto wspomnieć, że podczas konfederacji barskiej lokalny oddział konfederatów stoczył potyczkę z żołnierzami rosyjskimi znajdującymi się w mieście[1.8].

W wyniku rozbiorów w 1772 r. Pilzno na blisko półtora wieku znalazło się w zaborze austriackim. Austriacka kuratela zapewniła względny pokój, a tym samym warunki do rozwoju miasta. W 1830 r. sprowadzono Żydów. Ostatnim krwawym wydarzeniem, które wstrząsnęło dziewiętnastowiecznym Pilznem była rabacja galicyjska[1.9]. W 1848 r. oddziały chłopów pod dowództwem Jakuba Szeli dokonali w Pilźnie prawdziwej rzezi właścicieli dworów i dzierżawców. Dziś na cmentarzu w Pilźnie znajduje się zbiorowa mogiła 7 osób zamordowanych przez chłopów[1.10].

Podczas pierwszej wojny światowej do Pilzna wkroczyli Rosjanie dopuszczając się dewastacji miasta i gwałtów na ludności cywilnej. Podczas wojny miasto nie poniosło jednak większych strat materialnych. Odzyskanie niepodległości nie wpłynęło znacząco na rozwój Pilzna. Spośród wielu projektów – budowa łaźni miejskiej, szpitala, elektryfikacji – radzie miasta nie udało się zrealizować żadnego. Miasto powoli zaczęło tracić swoją pozycję siedziby powiatu, zlikwidowanego ostatecznie w 1931 r., na rzecz pobliskiej Dębicy.

7 września 1939 r. Pilzno zostało zajęte przez wojska niemieckie. Wielu mieszkańców miasta dostało się do niewoli niemieckiej, zesłani na przymusowe roboty do Rzeszy, z których niektórzy powrócili tuż po wojnie. Część z nich trafiła do niewoli sowieckiej, skąd nie wrócili wcale. Szczególnie tragicznym rozdziałem wojennej historii Pilzna była zagłada tutejszych Żydów. Wojna dla pilźnian skończyła się z dniem 16 stycznia 1945 r. Wówczas Niemcy wycofując się z miasta dokonali licznych zniszczeń (wysadzili most na Wisłoce oraz odcinek ul. Lwowskiej). Do miasta wkracza Armia Czerwona.

Lata powojenne przyniosły upragnioną stabilizację, a następnie rozwój miasta. Pilzno nigdy jednak nie powróciło do okresu swojej świetności. Obecnie miasteczko liczy 4,5 tys. mieszkańców i jest siedzibą gminy miejsko-wiejskiej Pilzno. Wśród zabytków miasta warto zwrócić uwagę na gotycki kościół parafialny p.w. Jana Chrzciciela, zbudowany w XIV w. oraz zabytkowy kościół i klasztor Karmelitów pochodzący z XV w.