Historia Łagowa jest dość trudna do prześledzenia, ponieważ zachowało się niewiele źródeł poświadczających jego historię. Istnieje zaledwie kilka inwentarzy klucza Piórkowskiego dóbr biskupstwa włocławskiego, zachował się też skąpy zasób źródeł statystycznych w postaci rejestrów podatkowych i kilka wizytacji kościoła łagowskiego. Bezpowrotnie przepadły istniejące do 1939 r. księgi miejskie Łagowa, spłonęły wraz z innymi archiwaliami warszawskim w czasie II wojny światowej. Zaginęły zatem informacje, które miały nieocenioną wartość historyczną. Utrata ich spowodowała zarwanie ciągu historyczno-dziejowego miasta. Z tego też powodu okres historii Łagowa liczony w szczególności od ostatniego dziesięciolecia XIX w. do wybuch II wojny światowej, jest ubogi w literaturę. Fakt ten stanowi znaczną przeszkodę badawczą.

W XI w. istniał tu gród królewski z kasztelanią i zamkiem. W 1085 r. przeszedł na własność biskupstwa włocławskiego. Leżał na pograniczu żyznych lessów opatowskich i puszczy łysogórskiej. Pierwsze wzmianki o Łagowie pochodzą z 1148 r., odnaleźć je można w bulli Eugeniusza III. W dokumencie tym Łagów został wymieniony jako castrum Lagou et decima eius. Wtedy gród łagowski stanowił uposażenie kościoła w Zawichoście. W źródłach z XIII w. i w późniejszych występuje tzw. „kasztelania łagowska” i opole łagowskie, jednak terminem tym określano włości biskupów kujawskich, bowiem Łagów nigdy nie był ani kasztelanią ani powiatem w sensie administracyjnym i politycznym.

W 1253 r. Książę Bolesław Wstydliwy zezwolił Wolimirowi, biskupowi włocławskiemu, na lokację miasta Łagowa, na terenach kasztelani łagowskiej na wzór Tarczku, znajdującego się w niedalekiej odległości od nowopowstającego ośrodka administracyjnego. Jednak w źródłach pochodzących z połowy XIII w. oraz II połowy wieku XIV, nie odnajdujemy śladów miejscowości Łagów.

28 lipca 1375 r. królowa Elżbieta, władczyni Polski i Węgier, wydała przywilej zezwalający Zbylutowi, biskupowi włocławskiemu, lokować miasto na gruncie wsi Stary Łagów. Miasto otrzymało nazwę Nowy Łagów. Nowe miasto otrzymało również prawo urządzania targów w każdy czwartek, mieszczan zaś poddano pod jurysdykcję wójta, powołano również samorząd. Lokacja miasta okazała się udana. Świadczy o tym wzmianka z dokumentu pochodzącego z 1382 roku, w którym wymienione zostało miasto i jego wójt. W 1390 r. Władysław Jagiełło na prośbę mieszczan potwierdził przywilej Elżbiety Łokietkówny[1.1].

Gospodarka miasta rozwijała się dzięki wydobywaniu żelaza i kruszców. Duże znaczenie odgrywało także garncarstwo, rzemiosło oraz rolnictwo i hodowla. W I połowie XV w. na terenie miasta rozwijał się przemysł szklany. W latach 1513-1531 na rzece Łagowicy, pomiędzy Zbielutką a Wszachowem, powstała huta. W 1598 r. pod Łagowem były czynne 4 huty żelaza. Przez cały okres XVI w. w okolicy Łagowa poszukiwano również cyny. Wiadomo również, że w okolicach miasta eksploatowano również glinki ceramiczne dla potrzeb garncarstwa. Na jego terenie swe warsztaty posiadali rzemieślnicy ściągani do miasta z większych i bardziej znanych ośrodków produkcji garncarskiej, takich jak Iłża. Ceramika łagowska była znana w ówczesnej Rzeczypospolitej. Docierała ona wtedy nawet do Biecza.

W XVI w. z pewnością w mieście istniały cechy garncarzy, krawców i szewców. W 1448 r. miastu nadano 2 jarmarki, które odbywały się na Wniebowzięcie i Wszystkich Świętych oraz potwierdzono targ cotygodniowy, który odbywał się w czwartki. Około 1485 r. terminy jarmarków przeniesiono na dzień św. Wita i dzień św. Michała.

 W XVI w. w Łagowie przy kościele parafialnym powstał szpital, który funkcjonował do XVIII wieku. Być może wybudował go własnym kosztem proboszcz łagowski Paweł z Kowali. Był to budynek murowany z kaplicą i domem dla duchownego. Na terenie miasta istniała również szkoła parafialna, jej istnienie potwierdzają wizytacje z 1597 i 1610 roku. Najprawdopodobniej zaniechała ona swojej działalności w czasie najazdu Karola XII i wojsk rosyjskich. Na ponowne uruchomienie musiała czekać do czasu powstania Komisji Edukacji Narodowej.

W 1534 r. w Łagowie zamieszkiwało 84 rodziny. Zaludnienie miasta w 1571 r. sięgnęło około 800 osób, siedem lat później spadło do 640 osób. Natomiast w 1598 r. miasto mogło zamieszkiwać nawet 1 tys. mieszkańców. W I połowie XVII w. Łagów zamieszkiwało 1150 osób. W 1760 r. miasto liczyło 1100 mieszkańców. W 1827 r. miasto liczyło 1200 mieszkańców, a w jego obrębie istniało 269 domów.

Lata dobrej koniunktury i szybkiego rozwoju Łagowa przypadają na okres XV i XVI wieku. Spadek jego znaczenia gospodarczego i administracyjnego związany był z upadkiem górnictwa kruszcowego. W 1869 r., w wyniku represji popowstaniowych, Łagów utracił prawa miejskie. Do chwili reform przeprowadzonych przez A. Wielopolskiego na terenie miasta obowiązywał zakaz osiedlania się ludności pochodzenia żydowskiego. Jednak nic nie stało na przeszkodzie, aby kupcy żydowscy handlowali swoim towarem na łagowskich jarmarkach.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. Łagów znalazł się w granicach administracyjnych powiatu opatowskiego, leżącego w województwie kieleckim. Na jego terenie w okresie dwudziestolecia międzywojennego rozwijał się handel i rzemiosło, którymi zajmowali się głównie Żydzi.

7 września 1939 r. rozpoczęła się okupacja niemiecka Łagowa, która trwała do 6 sierpnia 1944 r. Położenie osady w pasie przyfrontowym spowodowało prawie całkowite jej zniszczenie. Zginęło ok. 1,5 tys. mieszkańców.

Po 1945 r. w Łagowie powstały w latach instytucje użyteczności publicznej: Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska” (1946), Gminna Biblioteka Publiczna (1947), Bank Spółdzielczy (1950). W 1973 r. Łagów stał się siedzibą gminy.

Bibliografia

• Fijałkowski J., Opowieści z Gór Świętokrzyskich, Zagnańsk – Kielce 2004, s. 79
• Kalina D., Zarys dziejów miejscowości. Łagów, [w:] Dzieje i zabytki małych ojczyzn. Gmina Łagów, Kielce 2004, s. 152
• Kiryk F., Dzieje Łagowa w okresie przedrozbiorowym, „Rocznik Świętokrzyski” 1978, nr 6, ss. 55-56
• Kiryk F., Urbanizacja Małopolski, województwo sandomierskie XIII-XVI w., Kielce 1994, ss. 68-69
• Urbański K., Almanach gmin żydowskich województwa kieleckiego w latach 1918-1939, Kielce 2007, s. 83