O grodzie raciborskim nad Odrą, istniejącym od XI w., po raz pierwszy wzmiankował pod datą 1108 r. Gall Anonim, opisujący w swojej kronice zbrojne starcie między rycerzami Bolesława III Krzywoustego a Morawianami o tę właśnie osadę (Ratibor). Nazwa ta pochodzi najprawdopodobniej od słowiańskiego imienia Racibor (forma zgermanizowana: Ratibor), która miała oznaczać „walczący na wojnie” lub „chętny do boju”.

Korzystne położenie na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych z Czech i Moraw do Krakowa i na Ruś, sprzyjało rozwojowi osady, która w XII w. była siedzibą kasztelana. Od 1172 r. do 1532 r. Racibórz pełnił rolę stolicy odrębnego księstwa. Książę raciborski Mieszko I Plątonogi założył ok. 1200 r. w Raciborzu pierwszą mennicę, w której wybito monety ze słowiańskim napisem „milost”[1.1]. Prawdopodobnie ok. 1217 r. osada otrzymała prawa miejskie na prawie flamandzkim.

W  XIII w nastąpił szybki rozwój Raciborza jako dużego ośrodka handlowego i rzemieślniczego (sukiennictwo i tkactwo). W mieście istniały składy soli, odbywały się największe na Górnym Śląsku targi zbożem. Racibórz w 1241 r. oparł się dwukrotnie najazdowi Tatarów. W tym czasie gród posiadał już mury obronne, a od strony południowej i zachodniej miasta broniła fosa. Z biegiem czasu prawo flamandzkie przestało odpowiadać potrzebom rozwijającego się ośrodka, a w 1299 r. zastąpiono je prawem magdeburskim, które oddawało władzę w ręce złożonej z najbogatszego mieszczaństwa radzie miejskiej.

W 1327 r. książę Leszek (1306–1336) złożył hołd lenny królowi Czech Janowi Luksemburczykowi — od tego momentu Racibórz znajdował się pod zwierzchnictwem czeskim i dzielił polityczne losy Śląska. W 1331 r. księstwo raciborskie przeszło w ręce bocznej linii czeskiej dynastii Przemyślidów, by po 190 latach połączyć się z dzielnicą opolską pod berłem Jana II Dobrego, ostatniego z tej gałęzi Piastów śląskich. W 1532 r. Racibórz przeszedł pod bezpośrednie rządy Habsburgów, panujących na Śląsku od czasu bezpotomnej śmierci króla Czech i Węgier Ludwika II Jagiellończyka (1526). Miasto podupadło w XVII w., kilka razy niszczone podczas wojny trzydziestoletniej przez Szwedów.

Podbój Śląska przez Prusy w 1741 r. rozpoczął okres poważnych przemian zarówno polityczno-gospodarczych, jak i kulturowo-społecznych. Pod koniec XVIII w. Racibórz zaczął się szybko rozwijać — dominującą rolę odgrywało rzemiosło tkackie oraz przemysł spożywczy. Rozwój miasta przyśpieszył jeszcze po wybudowaniu w 1846 r. linii kolejowej, która połączyła Berlin przez Racibórz z Wiedniem. Mimo postępującej stale germanizacji, w drugiej połowie XIX w. miasto stało się ośrodkiem polskości. Działało Towarzystwo Polsko-Górnośląskie (1886–1939), polska księgarnia, Dom Polski „Strzecha”, a także wydawano polskie czasopismo.

Mimo, że latach 1919–1921 wielu mieszkańców Raciborza wzięło udział w powstaniach śląskich, wyniki plebiscytu w 1921 r. zadecydowały o pozostaniu miasta w Niemczech. Podział powiatu raciborskiego, przeciętego granicami z Czechosłowacją i Polską spowodował upadek Raciborza jako ośrodka przemysłowego, leżącego na zbiegu szlaków handlowych. Podczas II wojny światowej Niemcy założyli w Raciborzu ciężkie więzienie, trzy obozy pracy przymusowej oraz obóz dla wysiedlonych Polaków.

31 marca 1945 r., po ciężkich walkach, miasto zostało zajęte przez wojska sowieckie. Około 80% zabudowy miejskiej zostało wówczas zniszczone. W pierwszym powojennym dziesięcioleciu Racibórz, przyłączony do Polski na mocy postanowień jałtańskich i poczdamskich, został odbudowany i rozbudowany jako silny ośrodek przemysłowy. Powiat raciborski znalazł się w województwie śląskim (1950–1975 opolskim, 1975–1998 katowickim).

Bibliografia

• Newerela P. J., Opowieści o dawnym Raciborzu, Racibórz 1995.
• Polański A., Krótki zarys dziejów miasta Racibórz, Racibórz 1958.
• Szkice z dziejów Raciborza, Katowice 1967.