Lokalgeschichte

W średniowieczu dzisiejszą Suwalszczyznę zamieszkiwały do XIII w. bałtyjskie plemiona Jaćwingów. Następnie przeszła pod zwierzchnictwo Wielkiego Księstwa Litewskiego — od 1386 r. pozostającego w unii z państwem polskim. W 1413 r. obszar ten znalazł się w utworzonym przez wielkiego księcia Witolda województwie trockim (powiat grodzieński); stan ten utrzymał się aż do rozbiorów. W 1667 r., na mocy darowizny króla Jana II Kazimierza, okolica weszła w posiadanie zakonu kamedułów z klasztoru w Wigrach.

Pod koniec lat 90. XVII w., w dolinie rzeki Czarna Hańcza, przy trakcie handlowym prowadzącym z Grodna do Królewca, kameduli założyli wieś Suwałki, która w 1720 r. otrzymała od króla Augusta II prawa miejskie. Dobrze uposażone miasto, obdarzone przywilejem na targi i jarmarki, rozwijało się jako lokalny ośrodek handlowy. Choć kameduli wyznaczyli w mieście osobną ulicę przeznaczoną dla Żydów i zachęcali ich do osiedlania się, na początku XVIII w. Suwałki zamieszkiwała niemal wyłącznie polska ludność katolicka, pochodząca z północnego Mazowsza.

Po III rozbiorze Rzeczypospolitej w 1795 r., miasto weszło w obręb nowej prowincji — Prus Nowowschodnich. Po kasacie klasztoru kamedułów w Wigrach i konfiskacie należących do nich dóbr, Suwałki zostały przejęte na rzecz skarbu pruskiego. Pod koniec XVIII w. miasto zyskało na znaczeniu jako siedziba nowego powiatu wigierskiego (administracja i sąd). Po klęsce Prus i pokoju tylżyckim (1807 r.) Suwałki znalazły się w granicach Księstwa Warszawskiego, od 1815 r. — Królestwa Polskiego (zabór rosyjski). W 1816 r. korzystnie położony ośrodek uczyniono stolicą województwa augustowskiego, a od 1837 r. — guberni suwalskiej, istniejącej aż do I wojny światowej. W ciągu kolejnych pięćdziesięciu lat liczba mieszkańców Suwałk wzrosła niemal dwudziestokrotnie, tak iż w 1872 r. stały się jednym z największych miast Królestwa.

Począwszy od XIX w. w Suwałkach na dużą skalę osiedlała się też ludność żydowska. W 1841 r. Żydzi stanowili ponad połowę ludności miasta, zaś w ostatniej ćwierci XIX w. — ponad 60%. W XIX i na początku XX w. znaczącą grupę etniczno-wyznaniową tworzyli też prawosławni Rosjanie, głównie urzędnicy carscy, stanowiący jeszcze przed I wojną światową 7% ludności miasta. Odrębną grupę wyznaniową wśród mieszkańców Suwałk, liczącą na początku XX w. mniej niż 6% populacji miasta, stanowili protestanci – Niemcy, Mazurzy i Polacy. Na początku XX w. w Suwałkach mieszkała grupa ok. 400 Litwinów.

W ciągu XIX w. nastąpiła gruntowna przebudowa miasta wg koncepcji architektonicznej przygotowanej przez Karola Majerskiego. Wzniesiono wówczas wiele gmachów publicznych (m.in. dwa szpitale, gimnazjum, rzeźnię) i sakralnych (m.in. nowy kościół katolicki, cerkiew prawosławną, kościół ewangelicki), uregulowano ulice, w miejscu dawnego rynku utworzono parki miejski, utworzono osobną dzielnicę koszarową, zaś poza granicami miasta wytyczono nowy cmentarz. W 1896 r. do Suwałk doprowadzono linię kolejową łączącą z Grodnem i Oranami, a pośrednio – z Petersburgiem i Warszawą.

Po odzyskaniu niepodległości i utworzeniu II Rzeczypospolitej, Suwałki wraz z całą Suwalszczyzną pozostawały przedmiotem sporu pomiędzy Polską i Litwą, czego wyrazem było m.in. powstanie sejneńskie (sierpień 1919 r.) oraz zajęcie Suwałk przez Litwinów w czasie wojny polsko-bolszewickiej (lipiec 1920 r.). W okresie międzywojennym, Suwałki będące miastem powiatowym w województwie białostockim, pozostawały wieloetnicznym i wielowyznaniowym, zamieszkiwanym przez Polaków, Żydów, Niemców, Rosjan i Białorusinów, ośrodkiem handlowym o stosunkowo słabo rozwiniętym przemyśle i rzemiośle, a także znaczącym centrum kulturalno-oświatowym i siedzibą jednego z największych garnizonów w II Rzeczypospolitej. Obok państwowych i prywatnych szkół powszechnych działały tu trzy gimnazja, dwa seminaria nauczycielskie, szkoła handlowa, gimnazjum kupieckie, szkoły zawodowe oraz prywatna szkoła muzyczna.

Po wybuchu II wojny światowej, 24 września 1939 r. Suwałki zostały zajęte przez wojska sowieckie. Na mocy drugiego paktu Ribbentrop–Mołotow z 28 września, Suwałki wraz z częścią Suwalszczyzny jako Kreis Sudauen zostały wcielone do Rzeszy Niemieckiej i stały się częścią wschodniopruskiej rejencji gąbińskiej. Zaledwie kilka dni po wkroczeniu do Suwałk wojsk niemieckich, z miasta i okolicznych miejscowości wysiedlono wszystkich Żydów, a na terenie dawnej dzielnicy żydowskiej zaczęto budowę dzielnicy dla niemieckich urzędników. W lecie 1941 r. w Suwałkach utworzono obóz dla jeńców radzieckich, w którym zginęło łącznie ok. 46 tys. osób.

Miasto zostało zdobyte przez wojska sowieckie w październiku 1944 r., po ciężkich, trwających przez kilka miesięcy walkach, w wyniku których Suwałki uległy w znacznym stopniu zniszczeniu. W latach 60. i 70. XX w. powstało tu kilka nowoczesnych zakładów przemysłowych, jednak nie odzyskały już nigdy dawnego znaczenia. Do pewnego rozwoju miasta przyczyniło się m.in. utworzenie w 1975 r. województwa suwalskiego ze stolicą w Suwałkach, istniejącego do 1998 r. Obecnie Suwałki są tzw. powiatem grodzkim i na powrót siedzibą powiatu suwalskiego należącego do województwa podlaskiego.

Bibliografia