Pierwszy dom modlitwy powstał w Pszczynie na podstawie zezwolenia książęcego w oficynie drewnianego domu arendarza Moysesa Singera, który mieścił się przy miejskim rynku. W nocy z 27 na 28 marca 1679 r. budynek strawił pożar, który także doszczętnie zniszczył sporą część miasta. Oskarżony o wywołanie pożaru Singer, został uniewinniony z zarzucanych mu zarzutów z racji rozbieżności zeznań świadków. Od tego czasu mieszkający w mieście i okolicy Żydzi gromadzili się na wspólnych modlitwach nadal w odbudowanym dom rodziny Singerów, który po ich wyprowadzce z miasta w 1740 r. stał się własnością Hirschela Faytela Monka.

Tak było do aż 1765 r., kiedy to na miejscu spalonej w 1748 r. posesji Salomon Isaac Plessner zbudował murowany obiekt, którego pierwsze piętro przeznaczył na publiczny dom modlitwy. Zwiększająca się z roku na rok liczba Żydów w Pszczynie sprawiła, że dom modlitwy Plessnera okazał się niewystarczający. W 1835 r. został on odkupiony od spadkobierców fundatora przez siedmiu członków pszczyńskiej społeczności żydowskiej. Budynek został zburzony, a w jego miejsce postawiono nową, wolnostojącą synagogę. Koszt budowy pokryty został z budżetu gminy i dobrowolnych datków.

Dnia 21 września 1835 r. miało miejsce uroczyste otwarcie synagogi, którego dokonał rabin Israel Deutsch z Bytomia. Wśród gości był m.in. książę pszczyński Ludwik Anhalt von Pless wraz z dworem, landrat, członkowie Magistratu, duchowieństwo katolickie i ewangelickie, a także inni goście honorowi spośród obywateli miasta oraz miejscowi i pozamiejscowi Żydzi. W 1845 r. zarząd gminy żydowskiej zwrócił się do władz w Berlinie z prośbą o zezwolenie na zakup synagogi i tak też się stało.

Był to budynek o masywnych murach, nakryty dachem naczółkowym, posiadający sześć wysokich, zakończonych łukiem okien. Wnętrze urządzone były zgodnie z układem charakterystycznym dla wczesnych synagog postępowych – sala główna podzielona została na trzy nawy, z trzech stron otoczona galeriami dla kobiet, zaś bima przesunięta została przed aron ha-kodesz. W synagodze znajdowały się także organy, miejsce dla chóru (wprowadzony został do pszczyńskiej synagogi staraniem działacza społecznego Abrahama Muhra) oraz barwne witraże. W monografii L. Musioła z 1936 r. zachował się także lakoniczny opis: „Synagogę wzniesiono jako budynek masywny. Z urządzeń synagogi wymienić warto srebrną puszkę do jałmużny i mały srebrny kubek”[1.1].

W synagodze przez cały okres jej funkcjonowania odbywały się nabożeństwa o charakterze patriotycznym. Do 1918 r. okazją były m.in. rocznice wstąpienia na tron czy urodzin władców, a po 1922 r. rocznica odzyskania niepodległości przez Polskę, uchwalenia Konstytucji 3 Maja, Święto Żołnierza Polskiego, urodziny i następnie rocznica śmierci Józefa Piłsudskiego.

W 1938 r. synagoga znalazła się w nowo wyznaczonej dzielnicy zabytkowej, przez co objęta została ochroną konserwatorską.

Po wybuchu II wojny światowej budynek synagogi przez krótki czas stał nienauruszony. Na przełomie września i października 1939 r. do podpalenia synagogi Niemcy zmusili miejscowego kupca, Hugona Schindlera. Wywołany pożar został jednak szybko ugaszony, ze względu na groźbę rozprzestrzenienia się pożaru na inne budynki. W 1940 r. rozpoczęto proces przebudowy synagogi na kinoteatr, który otwarto w połowie 1942 r.  Zaadaptowanie synagogi na salę kinową do tego stopnia zatarło jej oryginalną architekturę, że obecnie obiekt nie posiada ona żadnej wartości prócz sentymentalnej. Z oryginalnych elementów przetrwały jedynie dwie głowice pilastrów na ścianie zachodniej.

Nota bibliograficzna

• Pastuszka S., Śladami pszczyńskich Żydów, Pszczyna 2013.
• Pastuszka S., Nic to innego tylko dom Boży..., czyli o dziejach pszczyńskich synagog, Pszczyna 2015.