Przywilej de non tollerandis Judaeis, podpisany przez króla Władysława IV, na długo uniemożliwił Żydom osiedlanie się w Radomsku. Mieszkając w pobliskich wsiach, m. in. Bugaju, gdzie korzystali z gościny miejscowej szlachty, mogli wprawdzie prowadzić handel w mieście, ale nie wolno im było nawet nocować[1.1].
O pełnowartościowej przedsiębiorczości żydowskiej w Radomsku można mówić dopiero od XIX w., gdy zniesiono już dawne obostrzenia. W 1817 r. obok dwóch kupców chrześcijańskich (handlowali winem i korzeniami) prosperowało dwunastu żydowskich. Siedmiu z nich sprzedawało towary łokciowe, po dwóch – sukno i korzenie, a jeden handlował żelazem[1.2]. Bardzo silnym impulsem rozwojowym dla całego miasta okazało się uruchomienie w 1846 r. Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej. W szybko rosnącym mieście wzrastała też liczba Żydów, a także prowadzonych przez nich sklepów, warsztatów, fabryk, restauracji i hoteli[1.3].
W czynnych w międzywojniu żydowskich przedsiębiorstw należały m. in.[1.4]:
- Bornsztajn Adolf, Powiatowa 3, biuro ekspedycyjne;
- Brauner M., Żabia 10 , garbarnia;
- Fajerman Sz. M., Brzeźn. Glin. 2, cegielnia;
- Fiszman B-cia, św. Rozalii 9, huta szklana;
- Faktor Abram, Brzeźnicka 26, olejarnia;
- Gelbard Chaim, Krakowska 3, drukarnia;
- Goldberg B-cia, Rynek 17, fabryka gilz;
- Goldberg Ewa, Powiatowa 3, fabryka gilz;
- Grinis Aron, Przedborska 24, fabryka gilz;
- Grinis Icek, Przedborska 42, fabryka gilz;
- Hempel Abr. i S-ka, Powiatowa 6, fabryka świec;
- Hotel „Żydowski", właściciel Winter, Kaliska 2;
- Kancler H ., Brzeźnicka 6, drukarnia;
- Kohn B-cia, Dobryszycka 1, fabryka mebli giętych;
- Krakowski Sz., Kaliska 29, fabryka mydła;
- Kuperstich M., Przedborska 32, fabryka guzików;
- Mintz J. i S-ka, Brzeź. Glin. 2, wykończenie mebli giętych;
- Mittelman i Napiórkowski, Dobryszycka 13, fabryka mydła;
- Najkorn J., Rynek 2, hurt. skład towarów kolonialnych;
- Ofman Berek, Przedborska 24, olejarnia;
- Okręt Szymon, Kaliska 32, olejarnia;
- Sztain D. M., Kaliska 14, olejarnia;
- Szpiro Abram M., Brzeźnicka 1, fabryka wyrobów żelaznych;
- Zarzewski Pinkus, Bugaj 5, browar;
- „Zgoda”, właściciele Majllis i Ryja, Częstochowska 29, młyn;
- Zylberyng Edward. Krakowska 73, tartak.
Mniejsze przedsiębiorstwa, sklepy i punkty usługowe, zajmowały się m. in. handlem bielizną, cukiernictwem, czapnictwem, handlem drożdżami, handlem farbami, fryzjerstwem, handlem galanterią, prowadzeniem herbaciarni i jadłodajni, jubilerstwem, kamasznictwem, kapelusznictwem, handlem obuwiem, piekarstwem, obróbką skór, stolarstwem, prowadzeniem tartaków, handlem tytoniem, węglem, zbożem oraz żelazem. Najliczniejsze były sklepy kolonialne i spożywcze, warsztaty krawieckie i szewskie oraz sklepy z manufakturą i ubraniami[1.5].
Radomszczańska gmina żydowska była uznawana za bogatą[1.1.3] – nie zniweczył tego nawet trudny okres I wojny światowej oraz polityczna transformacja kraju. W wolnej Polsce gospodarcza aktywność miejscowych Żydów nadal rozwijała się prężnie; było wśród nich 28 fabrykantów i kilkuset właścicieli warsztatów (w tym 250 stolarskich). Żydowscy kupcy (hurtowi i detaliczni) oraz rzemieślnicy (zwłaszcza stolarze, szewcy i krawcy) przodowali przed chrześcijańskimi na tutejszym rynku[1.6].
- [1.1] Bielawski K., Cmentarz żydowski w Radomsku, Kirkuty – cmentarze żydowskie w Polsce [online] http://www.kirkuty.xip.pl/radomsko.htm [dostęp: 18.09.2015].
- [1.2] Opisanie historyczne oraz topograficzno-statystyczne miasta Radomska w woj. kaliskim obwodzie piotrkowskim położonego, Radomsko 1985, s. 12.
- [1.3] Burchard P., Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce, Warszawa 1990, s. 121.
- [1.4] Kalendarz informator na województwo łódzkie, Łódź 1923, ss. 199–200.
- [1.5] Księga adresowa Polski (wraz z W. M. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu i rolnictwa, Warszawa 1930, ss. 982–983.
- [1.1.3] Burchard P., Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce, Warszawa 1990, s. 121.
- [1.6] Sankowski S., Z dziejów miasta Radomska (do 1939 r.), Radomsko 1995, ss. 150–153