Żydów z Leszna spotykamy od 1668 r. na targach w Lipsku. Byli najliczniejszą grupą kupców po Żydach z Pragi, Hamburga i Halbersztadu[1.1]. W latach 1660–1680 wśród leszczyńskich kupców wymieniany jest Aron Mojżeszowicz, który na wielką skalę handlował saletrą i Żyd, który kupił olbrzymi transport wełny (3000 kamieni[1.2]) i sprzedawał ją na jarmarkach wielkopolskich i na targach w Lipsku[1.3]. Żydzi z Leszna w latach 1686–1697 dominowali na targach jarosławskich. Sprzedawali sukno zagraniczne, kupowali zboże i wełnę. Jarmarki w Jarosławiu, po upadku jarmarków lubelskich, zyskały na znaczeniu dzięki organizowanym tu sesjom Sejmu Czterech Ziem[1.4].

W 1701 r., jak wynika ze skarg wnoszonych przez mieszczan, było w Lesznie więcej kupców żydowskich niż chrześcijańskich. Handlowali nie tylko dozwolonymi artykułami, takimi jak wosk, tłuszcze, korki, ale i towarami wtedy im zabronionymi: jedwabiem, suknem, wełną, wyrobami żelaznymi i likworem. Zajmowali się handlem obwoźnym, dominowali w obrocie futrami i skórami. Pomimo konfliktów, skarg i ataków ze strony mieszczaństwa i drobnej szlachty, kupcy żydowscy z Leszna nadal prowadzili z powodzeniem działalność handlową. Zwiększał się ich udział w targach organizowanych we Wrocławiu. W latach 30. XVIII w. ich udział był tak znaczący, iż utrzymywali aż 6 „szamesów” reprezentujących ich interesy na „targowicy wrocławskiej”[1.5]. Np. w 1722 r. na 43 Żydów wielkopolskich odwiedzających targi we Wrocławiu 24 pochodziło z Leszna. Z kolei w 1761 r. było ich więcej, niż razem Żydów ze Lwowa i Krotoszyna. Swojego „szamesa” kupcy z Leszna mieli także w Gdańsku. Reprezentował interesy także innych żydowskich kupców z Wielkopolski. Współpracy z jarmarkami gdańskimi sprzyjało osadnictwo Żydów z Wielkopolski w pobliżu Gdańska. Subsydiowali oni rocznymi dotacjami szkoły talmudyczne w Lesznie i Poznaniu[1.6]. Informuje o tym pinkas gminy żydowskiej w Starych Szkotach[1.7].

W II połowie XVIII w. spotykamy leszczyńskich kupców na jarmarkach na Ukrainie. Docierają także do Petersburga przywożąc do Leszna futra i „towar moskiewski”, który dalej eksportują do Lipska i Berlina. Z targów niemieckich wracali głównie z tkaninami wełnianymi i bawełnianymi. Rozwozili je po kraju, a także sprzedawali na Litwie, Ukrainie, Rosji i Mołdawii. Handlowali głównie zbożem, wełną, futrami, skórami, jedwabiem, perłami. Z Mołdawii sprowadzali bydło, kierowane później do Niemiec. Perłami handlowali w Gdańsku, zbożem w Toruniu i na lokalnym rynku zaopatrując młynarzy. O ich aktywności i pozycji pod koniec XVIII w. świadczą liczby. I tak w latach 1790–1795 odnotowano działalność 259 kupców żydowskich, z tego 62 zajmowało się handlem hurtowym na wielką skalę. Pośredników handlowych było 201, w tym 200 Żydów i jeden chrześcijanin[1.8]. Nie dziwi więc, że w czasach stanisławowskich Leszno, obok Warszawy, zaliczano do dwóch głównych centrów handlowych Rzeczypospolitej. W okresie tym pojawiła się nowa tendencja: leszczyńscy kupcy zaczynają łączyć handel z drobną działalnością przemysłową. Przywożoną wełnę oddają miejscowym sukiennikom, a wyrobione sukno wożą na targi do Gdańska, Torunia i Brodów. W okresie Wielkiego Księstwa Poznańskiego handel w jeszcze większym stopniu opierał się na dostarczaniu surowców rzemieślnikom. Z 1805 r. mamy informację, że nakładcy żydowscy w Lesznie zatrudniali w tym czasie około 400 Żydówek w przemyśle koronkarskim. Był to okres, kiedy część bogatych kupców zajęła się organizowaniem przemysłu chałupniczego, a pozostali nadal prowadzili handel w miastach Śląska, Brandenburgii i Rosji, a także na rynkach lokalnych uczestnicząc w jarmarkach w Bojanowie, Kępnie, Rawiczu, Poznaniu.

Większość drobnych handlowców i kupców mieszkających w Lesznie zajmowało się sprzedażą mąki, płótna, galanterii, wina, bydła, owoców i warzyw, śledzi[1.9].  Wśród rzemieślników dominowali kuśnierze, krawcy, rzeźnicy, kramarze. W II połowie XIX w. zaczęto zakładać większe przedsiębiorstwa i fabryki. Jedną z nich była mała fabryka zapałek. W 1841 r. powstała fabryka odzieżowa należąca do rodziny Goldschmidt. W 1889 r. została zarejestrowana jako Abraham Wolf Goldschmidt – Herren und Knaben Kleider Fabrik. W 1868 r. Philip Hannach założył fabrykę pomp i sikawek ogniowych, jedną z najnowocześniejszych w ówczesnych Prusach, zatrudniającą ponad 100 osób[1.10]. Od 1907 r. zakład posiadał swoją filię w Magdeburgu. Bracia Rudolph i Isidor Moll założyli fabrykę sztucznych win, a Julius Wolf Herrnstadt fabrykę obuwia i akcesoriów szewskich.    

Żydzi pod koniec XIX w. byli właścicielami magazynów zbożowych, młynów, browarów. Prowadzili małe zakłady produkujące watę i papierosy. Kupcy specjalizowali się w handlu takimi towarami, jak maszyny rolnicze, książki, wyroby jubilerskie. Rzemieślnicy, poza tradycyjnymi zawodami (szewcy, kuśnierze, krawcy) trudnili się siodlarstwem, kamieniarstwem, blacharstwem. Prowadzili drukarnie, apteki, hotele. Przybywało osób uprawiających wolne zawody: lekarzy, prawników, dziennikarzy.

Po odzyskaniu niepodległości (1918 r.) wśród żydowskich mieszkańców miasta nadal dominowali kupcy. Niewielu Żydów pracowało w instytucjach samorządowych i państwowych. Odrębną grupę stanowili urzędnicy gminy wyznaniowej. Z powodu masowej emigracji szybko zmieniał się udział Żydów w przemyśle i handlu Leszna. Fabryka Pomp została w 1923 r. sprzedana Wincentemu Kraupemu. W polskie ręce przeszły też największa w Lesznie hurtownia zbożowa Süsskinda Nürnberga i najstarsze przedsiębiorstwo spedycyjne w Wielkopolsce, założone już w 1801 r. – firma Paul Oelsner Spedition. Fabryka świec, palarnia kawy i hurtowania kolonialna rodziny Auerhahnów, założona w 1892 r., została przejęta przez nowych właścicieli w 1922 roku[1.11].  Skład bławatów (przy Rynku) od rodziny Levinów wykupili bracia Kotlarscy. Podobnie los spotkał wiele innych żydowskich sklepów i zakładów rzemieślniczych, których właściciele postanowili wyjechać do Niemiec lub za ocean.            

Bibliografia:

• Czwojdrak D., Z dziejów ludności żydowskiej w południowo-zachodniej Wielkopolsce, Grabonóg 2004.
• Dohnalowa T., Komunikacyjne i handlowe znaczenie Leszna, „Przyjaciel Ludu” 1990, nr 5–6 (29–30).
• Dworzaczkowa J., Miasta sukiennicze południowo-zachodniej Polski Wielkopolski w XVI i XVII w., „Przyjaciel Ludu” 1995, nr 3–4 (57–58).
• Historia i perspektywa rozwoju Leszczyńskiego Miejskiego Przedsiębiorstwa Pomp i Odlewni Przemysłu Terenowego w Lesznie. FAPOM 1868-1968, Leszno 1968.
• Historia Leszna, red. J. Topolski, Leszno 1997.
• Kaczmarek Z., Pawlak K., Endecja w regionie leszczyńskim w okresie międzywojennym, „Rocznik Leszczyński” 1977.
• Karwowski S., Kronika miasta Leszna, Poznań 1877.
• Lewin L., Geschichte der Juden in Lissa, Pniewy 1903.
• Makowski K. A., Siła mitu. Żydzi w Poznańskiem w dobie zaborów w piśmiennictwie historycznym, Poznań 2004.
• Nawrocki  S., Rozwój rzemiosła i przemysłu w regionie leszczyńskim w okresie zabory pruskiego, „Rocznik Leszczyński” 1978, t. 2. 
• Scherbel F., Die Juden in Lissa, Berlin 1935.
• Schiper I., Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich, Warszawa 1937.
• Sombart W., Żydzi i życie gospodarcze, Warszawa 1913.
• Świderski B., Ilustrowany opis Leszna i ziemi leszczyńskiej, Leszno 1928.