Początki udokumentowanego osadnictwa żydowskiego w Ciechanowcu sięgają początku XVI w., choć niektórzy badacze wskazują, iż pierwsi Żydzi mogli osiedlić się tu znacznie wcześniej. Z zachowanych źródeł pisemnych wiadomo jedynie, iż co najmniej od 1523 r. żydowski przedsiębiorca Michel Józefowicz dzierżawił działającą w Ciechanowcu królewską komorę celną.

Ciechanowieccy Żydzi należeli początkowo do gminy w Tykocinie, jednakże najprawdopodobniej już w drugiej połowie XVII w., lub – według innych źródeł – na przełomie XVII i XVIII w,. dynamicznie rozwijająca się społeczność utworzyła samodzielny kahał. Był on albo częścią okręgu tykocińskiego, lub – jak twierdzą inni badacze – tworzył własny okręg, jeden z większych i ważniejszych na Podlasiu, wysyłający niezależnych reprezentantów na sesje Waad Arba Aracot (hebr. Sejm Czterech Ziem).

Prawdopodobnie w XVII w. w lewobrzeżnej części miasta wybudowano pierwszą, drewnianą synagogę i co najmniej jeden bet midrasz[1.1]. Na podstawie zachowanych dokumentów wiadomo, iż od początku XVIII w. społeczność żydowska w Ciechanowcu czyniła starania o uzyskanie przywileju na wzniesienie murowanej synagogi. Choć w 1712 r. uzyskali oni wstępną zgodę ze strony władz biskupstwa łuckiego i brzeskiego, to potwierdzenie przywileju i jego realizacja miały miejsce dopiero po 1743 r., m.in. dzięki staraniom ówczesnego rabina miasta – Jakuba Bejnuszewicza. Pochodzący z 1754 r. dokument, potwierdzający prawa ciechanowskich Żydów nadane im w sierpniu 1712 r. przez biskupa łuckiego Aleksandra Wechowskiego, wskazuje, że obok przywileju na wzniesienie synagogi, uzyskali oni wówczas także zezwolenie na prowadzenie wolnego handlu i zostali objęci ochroną prawną. W zamian za to, Żydzi zobowiązali się do zaniechania handlu napojami alkoholowymi w niedziele i święta chrześcijańskie oraz do zaprzestania organizowania nabożeństw poza synagogą, tj. w domach prywatnych. Żydom nie wolno było też zatrudniać do pracy chrześcijan, a zwłaszcza chrześcijańskich kobiet.

W drugiej połowie XVIII w. kahał ciechanowiecki był – pod względem liczby ludności – czwartym co do wielkości na Podlasiu, po kahałach w Tykocinie, Węgrowie i Siemiatyczach. Żydzi, zajmujący się głównie handlem i rzemiosłem, stanowili wówczas ok. 60% ogółu ludności w mieście. Działały tu liczne żydowskie sklepy i piekarnie oraz zakłady rzemieślnicze, głównie krawieckie, czapnicze oraz szewskie. Znaczna część żydowskich mieszkańców Ciechanowca czerpała też zyski z wyrobu i sprzedaży alkoholu, a także z arendy karczm i młynów.

Po III rozbiorze, kiedy Ciechanowiec, wraz z większą częścią Podlasia, stał się częścią Prus Nowowschodnich, na terenach tych wprowadzane były różnego rodzaju zmiany legislacyjne, ograniczające prawa i przywileje, a jednocześnie zwiększające obciążenia ludności żydowskiej. Jednocześnie jednak obniżane były niektóre podatki, tak, aby zgodnie z założeniami polityki ekonomicznej władz pruskich zachęcać do osiedlania się w mieście Żydów zajmujących się handlem.

Po 1807 r., na skutek ustaleń traktatu w Tylży, wspólnota żydowska Ciechanowca została podzielona i znalazła się na terenie dwóch państw. Prawobrzeżna część Ciechanowca (Nowe Miasto) została włączona do Królestwa Polskiego (tzw. „strona polska”), zaś starszy – lewobrzeżny fragment miasta stał się częścią carskiej Rosji (tzw. „strona ruska”). Pod panowaniem rosyjskim sytuacja prawna Żydów w Ciechanowcu poprawiła się. Mogli oni kupować nieruchomości i rozwijać działalność przemysłową, przestały też obowiązywać wcześniejsze pruskie ograniczenia związane z możliwością zmiany zawodu. W 1857 r. w prawobrzeżnym Nowym Mieście zamieszkiwało ok. 900 Żydów (na ok. 1200 wszystkich mieszkańców), i choć do ok. 1880 roku liczba ta spadła do 711 osób, wyznawcy religii mojżeszowej stanowili nadal ok. 70% ludności ośrodka. W tym samym okresie lewobrzeżna część miasta, tzw. Stary Ciechanowiec, rozwijający się dynamicznie jako centrum przemysłowo-handlowe, osiągnął w 1880 r. ok. 3,5 tys. mieszkańców, z czego również ponad 70% stanowili Żydzi.

Około połowy XIX w. lewobrzeżny Stary Ciechanowiec był jednym z największych ośrodków żydowskich na Podlasiu. Od  1820 r. w mieście dynamicznie rozwijał się przemysł włókienniczy, a wśród istniejących tu 15 fabryk sukienniczych – 7 należało do Żydów. Ciechanowieccy Żydzi zdominowali też handel wełną i utworzyli spółdzielnię przewozową, umożliwiającą – w warunkach braku linii kolejowej – opłacalny transport towarów[1.2]. W mieście działały liczne mniejsze zakłady włókiennicze, w większości należące do Żydów, z których część upadła jednak w późniejszych latach, a także trzy żydowskie fabryki produkujące guziki oraz tkalnia wyrobów wełnianych. Żydzi w Starym i Nowym Ciechanowcu czerpali ponadto zyski z arendy karczm, szynków i browarów.

Rozwój przemysłu włókienniczego, a także przymusowa migracja Żydów ze wschodu spowodowana wprowadzeniem w maju 1882 r. tzw. strefy osiedleńczej sprzyjały osiedlaniu się w mieście coraz większej liczby osób, co dodatkowo przyspieszyło rozwój ośrodka w latach osiemdziesiątych  i dziewięćdziesiątych XIX wieku. W tym samym okresie prawobrzeżny Nowy Ciechanowiec coraz bardziej podupadał pod względem ekonomicznym i demograficznym. Działało tu zaledwie trzech żydowskich sukienników, dzierżawca młyna oraz niewielka liczba kupców zajmujących się głównie handlem obwoźnym. Część żydowskich mieszkańców Nowego Miasta zajmowała się też drobnym rzemiosłem i uprawą roli, a część czerpała zyski z dzierżawy nieruchomości.

Pod koniec XIX w. w obu częściach Ciechanowca łącznie Żydzi stanowili ok. 72% ludności, podczas gdy wyznawcy religii rzymsko-katolickiej – ok. 22%, zaś grekokatolicy i protestanci po – ok. 3%. W podzielonym mieście funkcjonowały dwa zarządy bożnicze, pod opieką których znajdowały się liczne synagogi i domy modlitwy (większość – w lewobrzeżnej części miasta), a także cztery (wg innych źródeł – pięć) niewielkie cmentarze, usytuowane przy ul. Długiej (obecnie ul. Sienkiewicza), Kościuszki, Mogilnej i Uszyńskiej oraz na terenie osiedla Świętojańskiego. W mieście działały też co najmniej dwie mykwy – jedna w prawobrzeżnej, druga zaś w lewobrzeżnej części miasta, przy ul. Wspólnej, w pobliżu kompleksu bożniczego i domu rabina. Pod auspicjami ciechanowieckiej gminy funkcjonował też szpital żydowski i Talmud-Tora.

W okresie tym Ciechanowiec był nie tylko ważnym ośrodkiem handlowo-gospodarczym, ale także znaczącym centrum ortodoksyjnej myśli religijnej, w którym działało wielu znanych rabinów, m.in. Szabbataj ben Elizer Zussman, Chaim ben Perec Hakohen, Jakow Lejb Heller, Elijachu Baruch Komaj, czy – nieco później – Dawid Kamin oraz Mosze ha-Lewi Rubinstein. W Ciechanowcu nie istniał natomiast niemal w ogóle ruch chasydzki. Z zachowanych źródeł wiadomo jedynie, iż przez krótki okres mieszkał tu i nauczał Eliezer Hassie (zm. w 1871 r.), będący zwolennikiem cadyka z Kocka, jednakże wkrótce przeniósł się on do Białegostoku[1.3]. Ruch chasydzki zaczął rozwijać się w mieście dopiero w pierwszej połowie XX wieku.

Na przełomie XIX i XX stulecia sytuacja ekonomiczna ciechanowieckich kupców i przedsiębiorców stopniowo pogarszała się, m.in. na skutek rosnącej konkurencji ze strony przedsiębiorców chrześcijańskich. Wciąż jednak Ciechanowiec, nazywany „Małym Białymstokiem”, pozostawał ważnym centrum drobnego przemysłu włókienniczego i rzemiosła, w którym szczególną rolę odgrywali Żydzi[1.4]. W mieście mieszkało też wielu kupców handlujących na ponadlokalną skalę drewnem, mąką i wyrobami tekstylnymi. Działało tu także wiele mniejszych sklepów, a oprócz odbywających dwa razy w tygodniu targów, w mieście organizowano sześć dużych jarmarków rocznie, w tym – słynne targi końskie.

W czasie I wojny światowej, a następnie wojny polsko-bolszewickiej, miasto zostało w znacznym stopniu zniszczone, wielu mieszkańców, w tym również Żydów, zginęło lub uciekło w głąb Rosji. Po zakończeniu działań wojennych żydowska społeczność w Ciechanowcu powoli odbudowywała się. W okresie międzywojennym ciechanowieccy Żydzi byli właścicielami kilku większych zakładów włókienniczych, młynów, tartaków, stolarni i kaflarni, zajmowali się też na szerszą skalę handlem jajkami oraz gęsiną. W mieście działało wielu żydowskich rzemieślników, w tym głównie szewcy i krawcy[1.5].

Powoli odradzały się żydowskie instytucje społeczne, działały tu partie polityczne i organizacje wszystkich niemal frakcji. Szczególnie duże poparcie miały w Ciechanowcu organizacje syjonistyczne, m.in. organizacja syjonistów ogólnych Al Ha-Miszmar, syjonistyczno-ortodoksyjna Mizrachi czy rewizjonistyczny Betar, a także organizacje młodzieżowe, m.in. Ha-Szomer ha-Cair czy He-Chaluc. W mieście działała też ortodoksyjna partia Aguda, której aktywność nakierowana była przede wszystkim na udział w wyborach do władz gminy oraz do rady miasta, a także na działalność o charakterze edukacyjnym i charytatywnym. W mieście funkcjonowała ponadto komórka żydowskiej partii socjalistycznej Bund oraz folkiści.

W 1927 r. w Ciechanowcu założone zostało Zrzeszenie Kupców Żydowskich, udzielające niskooprocentowanych pożyczek, w tym samym okresie powstało Stowarzyszenie Rzemieślników Żydowskich i organizacja zrzeszająca drobnych kupców. Od 1925 r. w mieście działała też organizacja charytatywna Gemilut Chasadim, założona i prowadzona przez ciechanowieckich kupców i rzemieślników, udzielająca nieoprocentowanych pożyczek, a także stowarzyszenie Linat ha-Cedek, zapewniające pomoc medyczną potrzebującym.

Po I wojnie światowej w Ciechanowcu odradzało się też żydowskie szkolnictwo. Działalność wznowiła m.in. ciesząca się dużą popularnością szkoła Tarbut i cheder „Metukan”, przy gminie funkcjonowała Talmud-Tora oraz szkoła hebrajska, utrzymywana z funduszy przekazywanych przez ciechanowieckich Żydów, którzy wyemigrowali do Stanów Zjednoczonych. Od 1925 r. pod auspicjami partii Aguda działała szkoła dla dziewcząt Bet Jaakow, w tym samym roku założone zostało także żydowskie przedszkole, usytuowane na terenie Nowego Miasta. W Ciechanowcu funkcjonowała także państwowa, siedmioklasowa szkoła dla dzieci żydowskich zwana „szabasówką”. W 1928 r. w mieście założona została jesziwa, w której studiowało ok. 100 młodych mężczyzn, z Ciechanowca i okolicznych miejscowości.

W mieście kwitło żydowskie życie kulturalne, działała orkiestra młodzieżowa i co najmniej trzy grupy teatralne wystawiające sztuki i musicale w języku jidysz i hebrajskim. Funkcjonowały liczne biblioteki żydowskie, w tym biblioteka „Tarbut” prowadzona przez organizacje syjonistyczne, biblioteka bundowców imienia I. L. Pereca, a także wiele mniejszych bibliotek prowadzonych przez poszczególne organizacje. W mieście działały też żydowskie kluby sportowe – syjonistyczne: Makabi (założony w 1923 roku) i Hapoel (założony w 1927 – lub – wg innych źródeł – w 1930 roku), funkcjonujący pod auspicjami organizacji He-Chaluc[1.6], a także bundowski Sztern.

Rok 1937 przyniósł nasilenie się antyżydowskich nastrojów w Ciechanowcu i okolicach, zakończonych m. in. pogromem w Wysokiem Mazowieckiem. Wydarzenia te przyczyniły się do masowej emigracji żydowskiej młodzieży z Ciechanowca do innych krajów, w tym – m.in. do Palestyny.

Po wybuchu II wojny światowej, w dniu 1 września, Ciechanowiec został zbombardowany, a następnie zajęty przez oddziały niemieckie, które dokonały grabieży mienia żydowskiego. W myśl paktu Ribbentrop–Mołotow, Ciechanowiec znalazł się w sowieckiej strefie okupacyjnej – Niemcy opuścili miasto, a ich miejsce zajęła Armia Czerwona. Prywatne sklepy i fabryki zostały przekształcone w spółdzielnie, a majątki bogatszych właścicieli znacjonalizowane. Część osób – w tym głównie ci, którzy odmawiali podporządkowania się nowym władzom – została przymusowo wysiedlona na Syberię. Pod koniec 1939 r. do miasta zaczęły napływać rzesze żydowskich uchodźców z terenów okupowanych przez Niemców, co przyczyniło się do wybuchu epidemii tyfusu. W 1940 r. duża grupa mężczyzn z Ciechanowca, w tym także Żydów, została wcielona do Armii Czerwonej i wysłana na front.

W dniu 22 czerwca 1941 r. Ciechanowiec został po raz kolejny zbombardowany, a miasto zajęły wojska niemieckie. W październiku tego samego roku w utworzono tu getto, w którym zimą 1941–1942 r. przebywało łącznie ok. 4 tys. osób – w tym Żydzi z samego Ciechanowca, uchodźcy oraz przesiedleni mieszkańcy pobliskich miejscowości – Zaręba i Czyżewo[1.7]. W czasie masowej egzekucji, jaka miała miejsce 31 października 1942 r. w pobliskich Pobikrach, zamordowanych zostało ok. 250 mężczyzn i 35 kobiet z ciechanowieckiego getta[1.8].

Pierwsza akcja likwidacyjna getta miała miejsce 2 listopada 1942 r., kiedy to znaczna część jego mieszkańców została wywieziona do obozu zagłady Treblinka II. Ostateczna likwidacja dzielnicy żydowskiej nastąpiła w dniach 12–15 listopada 1942 r., kiedy to ostatni Żydzi zostali przetransportowani do stacji kolejowej w pobliskim Czyżewie, skąd wywieziono ich do obozu zagłady Treblinka II oraz do obozu na Majdanku pod Lublinem.

W latach 1944–1946 w Ciechanowcu miały miejsce ataki na ocalałych z Zagłady Żydów. W dniu 27 sierpnia w czasie jednego z ataków na dom zamieszkały przez Żydów, zamordowani zostali Chawa i Meir Kosowerowie.

Nota bibliograficzna

• Ciechanowiec, [w:] The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, red. S. Spector, G. Wigoder, t. 1, New York 2001, s. 260.
• Ciechanowiec and Bialystok District. Memorial and Records [online] http://www.jewishgen.org/yizkor/ciechanowiec/Ciechanowiec.html#TOC719 [dostęp: 30.06.2014].
• Ciechanowiec, mehoz Bialystok. Sefer edut we-zikaron, red. E. Leoni, Tel Awiw 1964.