Pierwsze wzmianki o obecności Żydów w Ząbkowicach Śląskich pochodzą z końca XIV wieku. W dokumentach odnajdujemy, że w 1403 r. w mieście istniał tzw. Zaułek Żydowski (Judengasse). Prawdopodobnie mieściła się tam pierwsza ząbkowicka synagoga. Znane są także imiona pierwszych żydowskich mieszkańców miasta – Nöllnera (Meyera), działającego w mieście w 1414 r., Izaaka (1437), Jordana i Lazarusa (1452). Wszyscy trudnili się pożyczaniem pieniędzy na procent. W 1514 r. właściciele miasta, książęta Jan i Karol Podiebradowie, zezwolili na wypędzenie Żydów z Ząbkowic Śląskich. Z 1530 r. pochodzą wzmianki o ich ponownym osiedleniu się w mieście. Jednak pod koniec 1535 r. książę znów kazał wygnać Żydów z miasta, a Ząbkowicom nadał przywilej de non tolerandis Judaeis.

Żydzi wrócili do Ząbkowic Śląskich dopiero po 1700 roku. W celach handlowych zatrzymywali się tu Żydzi z Wrocławia, Głogowa i Białej Prudnickiej. Mieszkańcy Ząbkowic także po 1800 r. byli niechętni osiedlaniu się Żydów w mieście. Pierwszym Żydem, który dostał zezwolenie na zamieszkanie w Ząbkowicach Śląskich był pochodzący z Jutrosina w Wielkopolsce kupiec Moritz Sachs, który osiedlił się w mieście w 1806 roku.

O zorganizowanym życiu żydowskim w Ząbkowicach Śląskich można mówić dopiero na początku XIX wieku. Po wejściu w życie edyktu emancypacyjnego z 1812 r. w mieście działała filia gminy żydowskiej w Kłodzku. Do Ząbkowic przeniosła się wówczas znaczna grupa Żydów z Białej (Zülz). Wtedy to powstała nowa synagoga. Gmina utrzymywała dwa cmentarze. Starszy cmentarz powstał w 1814 r., a nowy - ok. roku 1880.

Wspólnota Żydów ząbkowickich samodzielność uzyskała dopiero w 1871 r., a pierwszy statut gminy pochodzi z 14.01.1872 roku. W tym okresie zarząd gminy tworzyli: W. Berliner, Julius Kassel i M. Schindler, a jej reprezentantami byli: Friedländer, J. Fuchs, H. Landsberger, Siegfried Loewe, Albert Peiers, M. Schück, H. Elguther, J. W. Kaiser.

W 1933 r. przewodniczącym Gminy Synagogalnej w Ząbkowicach Śląskich był Ludwig Rosenberg. W skład Zarządu wchodzili ponadto Ludwig Schwenk i Bruno Bruck. Gmina nie posiadała własnego rabina, a opiekę religijną nad ząbkowickimi wyznawcami judaizmu sprawował rabin dr Wahrmann z Oleśnicy. Przy gminie prowadzono ubój rytualny (szechitę). Członkami gminy ząbkowickiej byli Żydzi zamieszkujący okoliczne miejscowości: Bardo Śląskie, Srebrną Górę i Złoty Stok.

W czasie Nocy Kryształowej w 1938 r. splądrowano żydowskie firmy – m.in. zlokalizowany w rynku (Ring 54) sklep z konfekcją Ludwiga Schwenka oraz biura fabryki szczotek Brunona Brucka. Według danych z 17.05.1939 r. na terenie powiatu ząbkowickiego mieszkało jeszcze 45 Żydów, a w samym mieście jedynie 11. Ci, którzy nie zdołali emigrować, zostali wywiezieni do miejsc Zagłady.

Po II wojnie światowej w Ząbkowicach osiedliła się kilkusetosobowa grupa Żydów polskich. Utworzono Komitet Żydowski, przy którym działała szkoła. A w 1947 r. powstała ząbkowicka Kongregacja Wyznania Mojżeszowego. W drugiej połowie 1949 r. upaństwowiono żydowskie instytucje kulturalne i oświatowe, zlikwidowano spółdzielnie produkcyjne i żydowskie partie polityczne. Jedynymi organizacjami, które kontynuowały działalność w późniejszym okresie, było Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce (TSKŻ) oraz Kongregacja Wyznania Mojżeszowego.
 

Nota bibliograficzna:

  • Frankenstein (Schlesien), [w:] Alicke K.-D., Lexikon der jüdischen Gemeinden im deutschen Sprachraum, t. 1, Gütersloh 2008, szp. 1266-1267.

 

Print