Pierwsze wzmianki o społeczności żydowskiej w Iwaniskach pochodzą z XVI wieku. W 1578 r. istniał tu prawdopodobnie przykahałek gminy w Opatowie. Usamodzielnienie się społeczności nastąpiło w latach 20. XVII wieku. W 1629 r. istniała już bóżnica. W 1648 r. miał tu miejsce proces o rzekomy mord rytualny.
Pod koniec XVIII w. społeczność żydowska w Iwaniskach posiadała 12 domów i 15 chałup. Należał do niej też miejski ratusz, szpital oraz obiekt szkolny. W okresie powstania listopadowego Żydzi z Iwanisk dofinansowali partie powstańcze. Dozór Bożniczy przekazał wówczas 20 zł na rzecz jazdy sandomierskiej[1.1]. W 1918 r. wiele domów żydowskich zostało zniszczonych w wielkim pożarze miasteczka.
U zarania II Rzeczypospolitej Żydzi z Iwanisk brali udział w procesie dobrowolnej likwidacji serwitutów dóbr ziemskich Iwaniska, których właścicielem był Tadeusz Morawski, a pełnomocnikiem Stanisław Morawski. Przedstawicielami mieszczan byli: Moszka Baran, Berek Czernikowski, Chaskel Grinbaum, Dawid Hersz Sztalryd, Lejbus Goldman, Jankel Kona, Berek Szauchmacher i Szyja Floderwasser. Umowa z 28 marca 1922 r. stanowiła, iż mieszczanie mieli prawo wypasać swoje bydło i ptactwo na dworskim polu Błoń, likwidacji natomiast uległy serwituty leśne. Uregulowanie serwitutów miało istotne dla społeczności, bowiem wśród tutejszych Żydów było wielu właścicieli gospodarstw. Do największych należeli: Brucha Chirszman, Sura Smuklerz, Gitla Blumenfeld, Dawid Kan – gospodarstwo o powierzchni 9200 morgów; Icek Kryształ wspólnie z Józefem Kojanką – 3150 morgów; Zalemanowie – 3130 morgów[1.2]
W dwudziestoleciu międzywojennym Żydzi w Iwaniskach posiadali łaźnię, drewnianą szkołę bożniczą, murowaną bożnicę i rzeźnię oraz dwa cmentarze – nowy i stary. Poza rolnictwem ludność żydowska zajmowała się rzemiosłem i handlem. Dawid Akierman i Aron Rozenberg byli właścicielami młynów wodnych, Moszek Rozenberg – młyna motorowego, Josek Fajntuch – tartaku. Z zakładów rzemieślniczych można wymienić: czapników Ch. M. Fuksa i W. Zylbermana; fryzjera M. Audajczera; kamaszników: J. Frymermana, Sz. Goldwasera, J. Grynberga, Z. Rotenberga, M. Watmana; krawców: K. Goldminca, A. Grunblata, J. Laufera; piekarzy: W. Floderwassera, A. Gajefogiela, N. Hochmana, L. Sztajberga, Sz. Wajsdorfa, M. Kopersztyka; rymarza Ch. Ehrlicha; rzeźników: M. Bornsztajna, I. Grynszpana; stolarzy: M. Fajntucha, I. Kryształa, S. Milgrama; szewców: M. Ajdelkopfa, H. Apoleta, W. Rozenbauma i Sz. Watmana. Do większych firm handlowych zaliczano: sklepy z bielizną B. Dyzenhausa i F. Podeszwy; sklepy z bławatami: H. Golsztajna, F. Klajmana, H. Ledermana, J. Ledermana, J. Rottenberga, M. Wajsa, M. Wajsdorfa; sklepy z galanterią: B. Blumenfelda, M. Blumenfelda i M. Zalcmana. Na dużą skalę bydłem handlowali: I. Birensztajn, M. Frymerman i S. Grynszpan; nabiałem: Szmul Broner, Mojżesz Rotenberg; skórami: Szmul Dyzenchaus, Szmul Goldwasser, H. Rotnberg, Z. Rotenberg, M. Watman; artykułami spożywczymi: M. Broner, M. Brygider, R. Goldhar, W. Hirszman, J. Lenart, A. Majerowicz, M. Majerowicz, M. Sztajman, J. Urman, T. Zajdenwar; tytoniem: M. Brygider, H. Goldman, L. Goldman, Ch. Grynbaum, I. Rotenberg, S. Rotenberg; zbożem: Ch. Gutman, M. Sztajman, Ch. Weigman, M. Zalcman; żelazem: J. Goldhar, M. Najman, L. Zalcman[1.3]. W 1937 r. gmina żydowska w Iwaniskach liczyła ok. 2 tys. osób.
W czasie okupacji w Iwaniskach Niemcy nie utworzyli getta. Do 15 października 1942 r. ludność żydowska mogła mieszkać w swoich domach, aczkolwiek część Żydów została w różnych okolicznościach wywieziona do getta w Klimontowie. W tym warunkach rozwijał się ruch oporu, choć napotykał on na sprzeciw ze strony chasydów; dochodziło do ucieczek. Pozytywną rolę odegrały lokalne władze, w tym burmistrz i dowódca policji, którzy ostrzegali Żydów przed „akcjami”, przygotowywanymi przez niemieckiego okupanta. Tak też stało się jesienią 1942 r., gdy przestrzeżeni w porę Żydzi zdołali zakopać na cmentarzu księgi religijne i przedmioty kultowe. Doszło też do zbiorowej ucieczki aż 300 osób, z których większość została potem jednak wyłapana przez Niemców i zgładzona. 15 października 1942 r. wszystkich żydowskich mieszkańców Iwanisk (w liczbie 1600) oraz Klimontowa wywieziono najpierw do getta w Chmielowie, a następnie do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady Treblinka.
Bibliografia
- Iwaniska, [w:] The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, red. Sh. Spector, G. Wigoder, t. 3, New York 2001, s. 552.
- [1.1] Saletra W., Żydzi wobec powstania listopadowego 1830–1831 roku – na przykładzie województw krakowskiego i sandomierskiego, [w:] Z przeszłości Żydów Polskich. Polityka – Gospodarka – Kultura – Społeczeństwo, Kraków 2005, s. 95.
- [1.2] Archiwum Państwowe w Kielcach, Okręgowy Urząd Ziemski, sygn. 1054, k. 35–46.
- [1.3] Księga Adresowa Polski (Wraz z wolnym miastem Gdańskiem) dla Handlu, Przemysłu, Rzemiosł i Rolnictwa, Warszawa 1930, s. 211.