Osadnictwo ludności żydowskiej w Królewcu datuje się na połowę XVII wieku. Pierwsze żydowskie rodziny osiadłe w mieście pochodziły z Polski i Litwy. O ile Królestwo Prus chętnie wówczas przyjmowało licznych w ówczesnej Europie emigrantów (głównie religijnych, jak np. hugenotów), o tyle wciąż niechętnym okiem patrzono na przybywających do kraju Żydów. Tym samym zaledwie kilka rodzin w siedemnastowiecznym Królewcu otrzymało uprzywilejowany status „Żydów dworskich i protegowanych” (Hof- u. Schutzjuden), co pozwoliło im na pozostanie i pracę w mieście (obciążone jednak wieloma ograniczeniami) [1.1].

Mimo problemów, udało się królewieckim Żydom do początków XVIII w. wpierw otrzymać zgodę na otwarcie własnego domu modlitewnego, a następnie założyć pierwszy cmentarz. W latach 1753-1756 zbudowano pierwszą w mieście synagogę. Systematycznie, choć powoli, wzrastała liczba żydowskich rodzin protegowanych (1706 r. – 10; 1714 r. – 14; 1720 r. – 18; 1756 r. – 28, 1789 – 57), a tym samym ogólna liczba Żydów w Królewcu. Stopniowo poprawiała się również sytuacja ekonomiczna i społeczna części Żydów, przede wszystkim tych, którzy cieszyli się specjalnym statusem. Jednemu z nich, Samuelowi Friedländerowi, pochodzącemu ze znanej rodziny, udało się nawet w 1809 r. zostać rajcą miejskim [1.2]. Jednak zdecydowana większość Żydów w Królewcu była zmuszona zajmować się głównie drobnym handlem i dotkliwie odczuwała ograniczenia na nich narzucone. Sytuacji w znaczący sposób nie poprawił edykt króla Fryderyka Wilhelma III z 1812 r., który warunkowo dopuszczał możliwość nadania obywatelstwa Żydom.

Dopiero w latach 1845-1849 zniesiono dla Żydów większość z barier natury ekonomicznej, społecznej czy politycznej. Uregulowano także status gmin żydowskich, a także wprowadzono okręgi synodalne. Największą gminą żydowską w Prusach Wschodnich była właśnie w Królewcu, która gromadziła ludność żydowską nie tylko z powiatu królewieckiego, ale też sąsiedniego – rybackiego (Fischhausen) [1.3].

W połowie XIX w. ludność żydowska w Królewcu była skupiona przede wszystkim w trzech dzielnicach: na Przednim (Vordere Vorstadt) i Tylnim Przedmieściu (Hintere Vorstadt), gdzie mieszkali głównie handlarze i rzemieślnicy, a także na Knipawie (Kneiphof), gdzie z kolei można było spotkać głównie najbogatszych i najważniejszych przedstawicieli społeczności żydowskiej (najczęściej już zasymilowanych), przede wszystkim bogatych kupców i kilku fabrykantów [1.4].

Żydzi królewieccy nigdy nie stanowili liczebnie dużej grupy wśród mieszkańców stolicy Prus Wschodnich. W 1816 r. było ich 956, co stanowiło 2% ludności całego miasta. W najlepszym okresie (tj. lat 70-80 XIX w.) społeczność ta stanowiła zaledwie 3,4%-3,6% populacji Królewca (inne szacunki wspominają o 4%, tj. 5324 osobach). W 1910 r. stosunek ten spadł już do zaledwie poziomu 1,7% (tj. ok. 3180 osób  na ponad 187 tys. mieszkańców) [1.5].

Druga połowa XIX w. oraz pierwsze lata XX w. to jednak czas, kiedy społeczność żydowska w Królewcu zyskała zauważalnie na znaczeniu. Wielu spośród jej członków wpisała się na stałe w dzieje Królewca, animując życie kulturalne, gospodarcze i społeczne największego miasta w Prusach Wschodnich. Powstały nowe synagogi, żydowskie placówki edukacyjne i społeczne. W mieście pojawiły się nowoczesne domy towarowe należące do żydowskich właścicieli, a także firmy spedycyjne i handlowe, teatry, redakcje gazet. Pojawiło się sporo żydowskich prawników i lekarzy [1.6] (obecnie trwają prace nad wydaniem wersji na rynek polski) [1.7].

Mimo, że od 1945 r. wraz z falą osadników sowieckich pojawili się w Kaliningradzie nowi żydowscy mieszkańcy (tym razem z rosyjskiego kręgu kulturowego), to społeczność ta była zdeatomizowana. Realia komunistycznego państwa, a w specjalnym regionie, jakim był Obwód Kaliningradzki w szczególności, uniemożliwiały chociażby zorganizowane życie religijne czy kulturalne. Sytuacja zmieniła się dopiero z początkiem 1989 roku. Wpierw utworzono żydowskie towarzystwo kulturalne, następnie przekształcone w organizację religijną. Ostatecznie w 1998 r. utworzono formalnie Gminę Żydowską Kaliningradu.

Obecnie istniejąca społeczność żydowska Kaliningradu podejmuje usilne starania, by nawiązać do tradycji żydowskich dawnego Królewca. Choć społeczność ta nie jest duża (w połowie lat 90. XX w. liczbę żydowskich mieszkańców Kaliningradu oceniano na około 4 tys. osób, w 2000 r. jednak już na mniej, niż 1000), to należy wspomnieć o niezwykle ambitnym projekcie realizowanym od 2011 r., jakim jest budowa wiernej repliki słynnej królewieckiej synagogi w miejscu, gdzie stała ona pierwotnie (tj. do 1938 r.) [1.8]. 

dr Jan Daniluk