Początek osadnictwa żydowskiego w Lewinie Brzeskim był związany z wydanym 11 marca 1812 r. przez króla pruskiego Fryderyka Wilhelma Edyktem o stosunkach obywatelskich (Edikt die Burgerlichen Berhaltnisse der Juden), powszechnie znanym jako „Edykt emancypacyjny” .
W 1820 r. w Lewinie Brzeskim osiedlił się Israel Bettsak z Białej Prudnickiej, a w następnych latach – w 1834 r. Lazarus Glaser, w 1835 r. Herzl Glaser oraz w 1848 r. Josef Barkawitz. Społeczność żydowska w Lewinie Brzeskim nie była duża – w 1845 r. w mieście mieszkało 20 Żydów (1,33% ogółu mieszkańców).
W myśl pruskich przepisów w Lewinie Brzeskim nie mogła powstać samodzielna gmina żydowska, ponieważ w 1849 r. w mieście mieszkało zaledwie 28 Żydów, a w 1851 r. żyło tutaj siedem żydowskich rodzin (Joseph Beihoff, Eduard Glaser, Herzl Glaser, Lobel Grunm, Elias Krebs, Moritz Landsberger i Isaak Schuck). W 1871 r. w Lewinie Brzeskim żyło 44 Żydów (2,1% ogółu mieszkańców). W 1872 r. powstał Związek Górnośląskich Gmin Synagogalnych (Oberschlesische Synagogen-Gemeinden), w skład którego wchodzili także lewińscy Żydzi.
W 1880 r. w Lewinie Brzeskim żyło 80 Żydów, którzy stanowili 3,6% ogółu mieszkańców. Trudnili się oni przede wszystkim handlem, byli wśród nich także przedstawiciele wolnych zawodów. Większość mieszkała przy Rynku. W 1880 r. utworzono cmentarz żydowski z domem przedpogrzebowym. W 1883 r. w Lewinie Brzeskim utworzono samodzielną gminę żydowską. Początkowo modlitwy odprawiano w wynajętym mieszkaniu.
Dopiero w latach 1901–1907 wybudowano synagogę, która znajdowała się przy ówczesnej Bahnhofstrasse (obecna ul. Kościuszki). Bożnicę poświęcił rabin dr Leo Baeck z Opola. W 1907 r. liczebność gminy osiągnęła swoje dziejowe maksimum – 82 osoby.
Początek XX w. charakteryzował się wzrostem emigracji Żydów na zachód Europy. Z tego powodu w 1913 r. w mieście zostało 74 Żydów.
Po odrodzeniu państwa polskiego w 1918 r. Lewin Brzeski pozostał w granicach Niemiec.
W 1932 r. w skład zarządu gminy żydowskiej w Lewinie Brzeskim wchodzili: Glaser, Unger i Zucker. Przy gminie działało stowarzyszenie Chewra Kadisza, prowadzono także ubój rytualny. Tutejsi Żydzi trudnili się przede wszystkim handlem, ale byli wśród nich także przedstawiciele wolnych zawodów.
Akcję bojkotu antyżydowskiego w Lewinie przeprowadzono – podobnie jak w całych Niemczech – w sobotę 1 kwietnia 1933 r. Z powodu aktów o charakterze antysemickim większość Żydów opuściła Lewin Brzeski i wyjechała do zachodniej Europy albo Stanów Zjednoczonych. W 1937 r. w mieście pozostawało jeszcze 30 Żydów.
Podczas „nocy kryształowej” naziści spalili, a następnie rozebrali synagogę. Splądrowano wówczas także sklepy i mieszkania żydowskie (m.in. sklep bogatego kupca Glasera).
Na przełomie 1938 i 1939 r. kolejne rozporządzenia zakazały Żydom wstępu do kin, teatrów, basenów oraz parków miejskich. Nie mogli oni także korzystać z wagonów sypialnych i mieli zakaz posiadania odbiorników radiowych. W Lewinie Żydzi byli zatrudniani jedynie przy najgorszych pracach, takich jak sprzątanie ulic.
Podczas II wojny światowej, w październiku 1939 r. do Lewina Brzeskiego przywieziono 29 Żydów z Łodzi. Umieszczono ich w prowizorycznie przygotowanym obozie pracy przymusowej i zatrudniono w tutejszej cukrowni. W 1940 r. Niemcy zreorganizowali obóz pracy przymusowej w Lewinie Brzeskim. Natomiast miejscowi Żydzi zostali wywiezieni z Lewina Brzeskiego częściowo do tzw. obozu przejściowego w Rybnej koło Karłowic, a częściowo do Wrocławia. Dwie ostatnie rodziny żydowskie wywieziono w 1942 r. do jednego z hitlerowskich obozów zagłady.
Po II wojnie światowej społeczność żydowska w Lewinie Brzeskim nie zdołała się odrodzić. Większa grupa Żydów osiedliła się w regionie jedynie w Opolu.
Bibliografia
- Banik J., Kochler J., Lewin Brzeski – monografia miasta, Lewin Brzeski 2005.
- Borkowski M., Kirmiel A., Włodarczyk T, Śladami Żydów: Dolny Śląsk, Opolszczyzna, Ziemia Lubuska, Warszawa 2008.
