Brak jest dokładnych danych mówiących o początkach osadnictwa żydowskiego w Nidzicy. Wiadomo jednak, że Żydzi bywali tu co najmniej w latach 60. XVIII w., nie tylko handlując na jarmarkach. W 1768 r. nidzicki radca wojenny von Lindenowsky wstawiał się u króla pruskiego Fryderyka II o nadanie przywileju protekcyjnego dwóm Żydom — Berrckowi Samulowitzowi i Isaacowi Lewinowi, handlującym tekstyliami. Chcieli się oni osiedlić w Szczytnie i tam prowadzić „kram publiczny” z wyrobami z lnu, jedwabiu, bawełny i wełny.

Pierwszy Żyd posiadający przywilej ochronny przybył do Nidzicy w drugiej połowie XVIII wieku. W 1794 r. w Nidzicy był już dobrze zadomowiony Chamsach Baruch, który od wdowy Załuskiej odkupił plac , na którym wybudował synagogę oraz mykwę. W 1804 r. cztery pozostałe po zameczku „przybudówki” zostały wydzierżawione Baruchowi na założenie żydowskiego przytułku. Jednakże po spustoszeniu miasta przez Francuzów w 1807 r., budynki rozebrano. Najprawdopodobniej Chamsach Baruch, który był niewątpliwym przywódcą pierwszych Żydów w Nidzicy, przyczynił się także do założenia starszego cmentarza.

Liczniejsze skupisko żydowskie zaczęło powstawać u schyłku epoki napoleońskiej, a władze od 1810 r. uważnie obserwowały początki osadnictwa[1.1]. W 1812 r. w mieście było zaledwie 10 rodzin żydowskich (w 1819 r. – 24 osoby). W 1830 r. w otwarto nowy dom modlitwy. W latach 70. XIX w. w Nidzicy mieszkało wówczas ponad 240 osób wyznania mojżeszowego, co stanowiło ok. 6 % populacji. W 1884 r. przy ul. Młyńskiej (niem. Mühlenstrasse) wzniesiono nową synagogę, założono również nowy cmentarz wyznaniowy.

Tutejsi Żydzi trudnili się przede wszystkim handlem, wielu z nich posiadało swoje sklepy w reprezentacyjnych częściach miasta, m.in. w Rynku: Benno Munter i Schmull. W drugiej połowie XIX w. podczas trwającego osiem dni przed Bożym Narodzeniem targu w Nidzicy, na straganach, wśród zabawek można było kupić pajace przedstawiające polskich Żydów w czarnych kaftanach.

Najsłynniejszym nidziczaninem pochodzenia żydowskiego był Baruch Hirsch Strausberg (1823–1884), znany powszechniej jako pruski magnat kolejowy Bethel Henry Strousberg.

Nidziccy Żydzi stosunkowo szybko germanizowali się i od innych mieszkańców miasta różnili się z czasem już tylko wyznaniem. W czasach I wojny światowej w szeregach armii cesarskiej zginął urodzony w Nidzicy Kurt Simonsohn.

Rywalizacja ekonomiczna prowadziła jednakże do napięć, zwłaszcza w okresach przesileń i kryzysów, np. po zakończeniu przegranej przez Niemcy I wojny światowej, gdy szalała hiperinflacja, rosło bezrobocia etc. W 1923 r. w Nidzicy doszło do zamieszek, podczas których zostały splądrowane żydowskie sklepy. Paradoksalnie, napadając na żydowskie, kapitalistyczne firmy, ich właścicieli oskarżano o sprzyjanie komunistom.

Jeszcze w 1932 r. w Nidzicy znajdowała się jedna z najliczniejszych społeczności żydowskich w Prusach Wschodnich. Było to 125 Żydów na 8,2 tys. mieszkańców. 16 osób płaciło podatek gminny. Na czele gminy stał zarząd w składzie: Daniel Cohn, David Kallmann, Helmut Ruschin. Funkcje kantora i nauczyciela pełnił Benno Spieldoch. W 1930 r. budżet gminy wynosił 5800 RM. W skład jej majątku wchodziły: synagoga przy Mühlenstraße 263, cmentarz oraz rzeźnia rytualna. Nauczanie religijne obejmowało 8 dzieci.

Pod dojściu nazistów do władzy w Niemczech w 1933 r. lokalni działacze SS w Nidzicy wydali ulotkę wzywającą Mazurów do całkowitego bojkotu firm żydowskich. Można było w niej przeczytać m.in.: „Wzywamy was, abyście nigdy więcej nie kupowali u Żydów i w filiach żydowskich firm, abyście nigdy więcej nie korzystali z usług żydowskich lekarzy, i abyście nigdy więcej nie zasięgali porad żydowskich adwokatów”[1.2]. Rzeczywiście doszło do bojkotu, tak że już na przełomie 1933 i 1934 r. większość Żydów musiała zrezygnować z prowadzenia sklepów i przedsiębiorstw. Wzrosło także tempo emigracji. Kulminacją represji stała się Noc Kryształowa (9–10.11.1938). Splądrowano i podpalono wówczas synagogę, napadano na żydowskich współobywateli. Tej nocy śmierć ponieśli trzynastoletni Dagobert David (Julius?) Naftali oraz Minna Zack. Jej mąż, Aron oraz synowie Helmut i Kurt, zostali poranieni nożami.

W maju 1939 r. w mieście mieszkało jeszcze 23 Żydów, inni decydowali się na wyjazdy przede wszystkim do Berlina oraz na emigrację, m.in. do Belgii (Hutta Erb z domu Schleim), Francji (Cecile Lehmann i Siegfried Schleim) czy Holandii (Berta Bier, z domu Lewin i Marta Ehrenfreund z domu Rosenstein). Symbolicznym wydarzeniem kończącym dzieje Żydów w Nidzicy, choć jeszcze najprawdopodobniej po wybuchu II wojny mieszkała tutaj m.in. rodzina Okonskich, było przebudowanie wypalonego gmachu synagogi na lokalne Muzeum Pogranicza (Grenzlandmuseum).

Wśród ofiar Zagłady znajdują się nazwiska 89 osób związanych z miastem poprzez urodzenie czy też zamieszkanie. Zazwyczaj były one wywożone z Berlina i innych dużych miast III Rzeszy do gett w Terezinie, Litzmannstadt (Łodzi), Mińsku, Rydze (także Ryga-Jungfernhof), Kownie, Warszawie, Bełżycach, Piaskach. Ci, którzy przeżyli osadzenie w miejscach odosobnienia, ginęli w niemieckich nazistowskich obozach zagłady w Auschwitz-Birkenau, Treblince, Kulmhof (Chełmnie nad Nerem), Sobiborze, Sachsenhausen i na Majdanku.

Zagładę przeżyli członkowie i krewni rodzin: Abrahamsohnów, Bachów, Bernsteinów, Bukofzerów, Grossmannów, Karterów, Lazarusów, Lichtmanów, Littmannów, Litygów, Okonskich, Ruschinów, Schleimów, Seeligów, Spieldochów, Spuldików, Zacków. Mieszkają w Izraelu, Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Australii, Szwecji, Boliwii, Argentynie[1.3].

Epilogiem tragicznych wydarzeń Nocy Kryształowej w Nidzicy były powojenne procesy sądowe. Jeszcze w 1938 r. sąd partyjny NSDAP uniewinnił SA-manów odpowiedzialnych za zabójstwa, lecz w Niemieckiej Republice Federalnej sprawa stanęła na wokandzie ponownie w 1962 roku. Sąd krajowy w Padebornie, w obecności krewnych ofiar, którzy przyjechali z Boliwii i Argentyny, skazał morderców na kilkuletnie wyroki więzienia. W 1992 r., po zjednoczeniu Niemiec, 83-letniego Fritza R. — powojennego mieszkańca Niemieckiej Republiki Demokratycznej, skazano na dwa lata więzienia w zawieszeniu za pomocnictwo w zabójstwie Minny Zack.

Bibliografia

• Führer durch die jüdische Gemeindeverwaltung und Wohlfahrtspflege in Deutschland: 1932–1933, Berlin 1933, s. 20.
• Kabus R., Juden in Ostpreussen, Husum 1998.
• Kossert A., Prusy Wschodnie. Historia i mit, Warszawa 2009
• Kossert A., Z dziejów gminy żydowskiej w Szczytnie, [w:] Powiat szczycieński. Przeszłość – współczesność, Szczytno 2006.
• Martuszewski E., Historia Nidzicy, [w:] Z dziejów miasta i okolic, Olsztyn 1976.
• Trabczys L., Wybrane obiekty historyczne i religijne Nidzicy, [w:] Nidzica dawniej i dziś. 625 lat miasta Nidzica, Nidzica 2007.