Osiedlenie się Żydów w Opatowie należy wiązać z większą falą migracji ludności żydowskiej w Polsce w XVI w., której cechą charakterystyczną było przenoszenie się Żydów z wielkich ośrodków do mniejszych oraz z miast królewskich do szlacheckich. Opatów był pierwszym miastem szlacheckim w województwie sandomierskim, w którym osiedlili się Żydzi.

Najstarszy polski rejestr osiedli żydowskich z 1507 r. nie wymienia Opatowa. Jednak w 1518 r. Żydzi prawdopodobnie mieszkali już w tym mieście. W 1538 r. odnotowano cztery rodziny żydowskie. Żydzi osiedlili się tu zapewne w okresie, gdy właścicielem dóbr opatowskich był kanclerz wielki koronny Krzysztof Szydłowiecki (1514–1532), za którego Opatów przeżywał rozkwit, co niewątpliwie zachęcało do przybycia i osiedlenia się w mieście. Pierwszy przywilej dla Żydów opatowskich został wydany w 1545 r. przez ówczesnego właściciela Jana Tarnowskiego[1.1].

Ksiądz Władysław Fudalewski, autor monografii Opatowa, wskazuje, że pierwsza wzmianka o Żydach w księgach kapitulnych pochodzi z 1612 roku. W 1634 r. miasteczko zostało podzielone na dwie części – chrześcijańską i żydowską. Część żydowska znana była później jako Ulica Żydowska.

Na przełomie XVI i XVII w. doszło do ukształtowania się kahału opatowskiego. Prawdopodobnie wtedy też powstała tutaj murowana synagoga. Obok niej, w XVIII w., istniała także drewniana synagoga i dom modlitwy (klojz).

Pierwszym, znanym z przekazów rabinem opatowskim był Izaak ben Eljakim Heilprin, który zaczął pełnić tę funkcję jeszcze przed 1590 rokiem. W XVIII w. w Opatowie, nieraz w tym samym czasie, było aż trzech rabinów. Oprócz rabina kahalnego w synagodze murowanej i rabina w klojzie, osobnego rabina posiadało również bractwo religijne Ner Tamid („Wieczne Światło”). 

W skład gminy oprócz Opatowa wchodziło liczne grono przykahałków. W pierwszej połowie XVII w. zarządowi gminy w Opatowie podlegały: Sandomierz, Tarnów, Kolbuszowa, Ćmielów, Ostrowiec, Ożarów, Baranów, Klimontów, Iwaniska, Mielec, Dzików, Sokołów, Rudnik. Natomiast w drugiej połowie XVIII w. w skład gminy żydowskiej wchodziło sześć miast: Opatów, Ćmielów, Denków, Koprzywnica, Nowa Słupia i Łagów oraz aż 87 wsi z powiatu sandomierskiego: Beszyce, Bodzechów, Bogusławice, Brzezie, Brzustów, Bukowiany, Buskowice, Chmielów, Chrzanowice, Czerników, Czerwona Góra, Dworowice, Gierczyce, Glinka, Gojców, Gołębiów, Gozdzielin, Grocholice Małe, Grocholice Wielkie, Grójec, Jaglin (Jagnin), Jałowęsy, Jasków, Jeżów, Jurkowice (Jurków), Kaliszany, Karwów (Karbów, Kargów), Kornacice, Kraszków, Krzczonowice, Kurów, Leszków (Leszczków, Lesków), Lipnik, Lipowa, Lisów, Łapigóz (Strupice), Łężyce, Łukawka, Malice, Małoszyce, Międzygórz, Milowice (Milejowice), Niemienice, Nieskórzów (Nekrzuska), Nikisiałka Księża, Nowy Staw, Obręczna, Okalina, Piliszów (Pielaszów), Piotrów, Piórków, Pipała, Piwków, Podgrodzie, Podole, Paprocice, Przepaść, Przeuszyn, Rosochy, Rudy, Ruszkowiec, Ruszków, Sadowie, Słaboszowice, Sosnówka, Sośniczany, Stara Słupia, Szachów (Stachów), Tarnobłot, Trębanów, Truskolasy, Tudorów, Wąworków, Wesołówka, Wilka, Włostów, Wojnowice, Wola Grójecka, Wola Łagowska, Worowice, Wólka Bodzechowska, Wszechświęte, Zakrzówka (może Zakrzów lub Zakrzówek), Zochcin, Zwola Sniadkowska (Zwola), Żerniki (Żyrowniki), Żółczyce (Żółcice)[1.2].

W 1765 r. cały kahał zamieszkiwało w sumie 2034 Żydów, a w samym tylko Opatowie było ich 1675. W rozpatrywanym okresie należał więc on do największych i najludniejszych gmin żydowskich w Rzeczypospolitej szlacheckiej. Pod względem zaludnienia zajmował on pierwsze miejsce w powiece sandomierskim, piąte – w Małopolsce i 15–18 – w całej przedrozbiorowej Polsce.

W okresie staropolskim kahał opatowski odgrywał dużą rolę jako ośrodek autonomii żydowskiej. Opatów był siedzibą jednego z sześciu okręgów żydowskiego ziemstwa sandomiersko-krakowskiego. W 1754 r. w skład tej dzielnicy, oprócz kahału opatowskiego, wchodziło jeszcze 13 innych gmin: baranowska, dzikowska, iwaniska, klimontowska, kolbuszowska, mielecka, ostrowiecka, ożarowska, rudnicka, rzuchowska, sandomierska, sokołowska i tarłowska. Z tego też powodu kahał opatowski miał prawo delegowania swojego przedstawiciela – starszego ziemskiego – na sejmik ziemstwa. W 1753 r. ów sejmik odbył się w Opatowie.

Opatów był ważnym ośrodkiem religijnym, znanym z rabinów i kaznodziejów. W latach pięćdziesiątych XVIII w. Żydzi opatowscy utrzymywali kontakty z frankistami. Od drugiej połowy XVIII w. miasto stało się także jednym z ważniejszych centrów chasydyzmu. Spośród cadyków związanych z Opatowem należy wymienić przede wszystkim: Izraela Hepsteina, zwanego Magidem z Kozienic; Abrahama Jozuego Heschla (Herschla), zwanego Rabbim z Opatowa oraz Meira Rothenberga. Największe znaczenie opatowski ośrodek chasydyzmu osiągnął za ostatniego z wymienionych, ok. 1825 roku. Wówczas na każdy szabat przybywało do Opatowa ok. 200 Żydów spoza miasta, a na wielkie święta nawet 500–600.

Opatów był także ważnym ośrodkiem handlu, który zdominowany był w większości przez Żydów. Największy zasięg handel ten osiągnął w XVII–XVIII w. Wówczas kupcy żydowscy z Opatowa handlowali ze wszystkimi znaczniejszymi centrami w Koronie, takimi jak Gdańsk, Kraków czy Warszawa, a także z Rusią, Litwą i zagranicą, gdzie docierali do Wrocławia, Lipska, Frankfurtu nad Odrą, a nawet Amsterdamu[1.3]. Innymi źródłami dochodów było rzemiosło (m.in. złotnictwo), arendy i lichwa. Przynajmniej od 1618 r. w Opatowie funkcjonowała szkoła żydowska i szpital.

W Opatowie nieraz dochodziło do nieszczęśliwych wydarzeń i konfliktów z udziałem ludności żydowskiej. W 1639 r. miały miejsce rozruchy pomiędzy katolikami a Żydami. Część katolików na czele z kanonikiem kaznodzieją opatowskim Szymonem Zelowskim i scholarami zniszczyła macewy na cmentarzu. Powodem wystąpienia było urządzenie przez Żydów targu na rynku w Wielki Piątek oraz otwarcie jatek w Wielkanoc. Rozruchy zakończyło prawdopodobnie dopiero ukaranie kanonika przez biskupa krakowskiego, do którego poskarżyli się Żydzi[1.4]. 

W 1649 r. Żydzi z Opatowa zostali oskarżeni o pobicie i zamordowanie katolickiej dziewczynki, a cała sprawa skończyła się zawarciem ugody polegającej na tym, iż kahał co roku, aż do 1695 r., wypłacał kolegiacie opatowskiej 1000 zł. W 1695 r. suma została potraktowana jako pożyczka, od której kahał spłacał raty. W okresie tzw. potopu szwedzkiego w 1656 r. w Opatowie wymordowano 200 zamożnych rodzin żydowskich. W 1689 r. kahał, ratując dwóch Żydów opatowskich uwięzionych wskutek oskarżenia o profanację hostii i krucyfiksu, ofiarował kapitule kolegiackiej w Opatowie 1000 złotych. 

W 1706 r. Żydówka z Opatowa została oskarżona przez duchownego katolickiego o utopienie dziecka, którego ciało zostało znalezione. Śledztwo zostało jednak wstrzymane po przekupieniu przez Żydów urzędników miejskich. W 1710 r. Żydom opatowskim katolicy zarzucili stosowanie czarów, a w 1713 r. osoba duchowna oskarżała ich o obrabowanie kościołów w czterech parafiach. W 1715 r. kupiec opatowski Szkot Andrzej Thompson oskarżył tutejszych Żydów o chęć otrucia go. Być może m.in. w związku z tą sprawą w drugiej połowie XVIII w. wydawane były zakazy pańskie, aby Żydzi opatowscy nie trzymali arszeniku.

Do częstych sporów katolicko-żydowskich, czy wręcz tumultów antyżydowskich, dochodziło również podczas obradowania sejmików w Opatowie. Np. w 1713 r. czeladź szlachty sejmikującej w Opatowie dokonała grabieży kramów i domów żydowskich. W wyniku rozruchów w mieście zginął wówczas szlachcic. Podobnie było w 1733 r., kiedy czeladź i część szlachty wówczas sejmikującej w kolegiacie opatowskiej wszczęła tumult i grabieże w żydowskiej części miasta. Zamieszki trwały jeden dzień i noc. Próbował je opanować siłą wojewoda sandomierski Jerzy Lubomirski, w wyniku czego zginęło kilku katolików, w tym przynajmniej jeden szlachcic. Kahał opatowski, próbując przeciwdziałać wszelakim rozruchom i działaniom antyżydowskim, ofiarowywał różnego rodzaju podarunki wielu katolikom, w tym m.in. duchownym, szlachcie przyjeżdżającej na sejmik, uczniom, biedocie, czy nawet podróżnym przejeżdżającym przez Opatów[1.5]. Należy jednak zaznaczyć, że pomimo różnych incydentów jakie miały miejsce w Opatowie na przestrzeni wieków pomiędzy katolikami a Żydami, w razie potrzeby obie społeczności przychodziły sobie z pomocą. Np. w 1759 r., kiedy w rzece Opatówce z jakichś nieokreślonych przyczyn zaczął tonąć Żyd, uratowali go prawdopodobnie katolicy.

Do XIX w. co pewien czas dochodziło w Opatowie do wielkich pożarów. Podczas nich największe straty zazwyczaj ponosiła część żydowska miasta, zdominowana przez gęstą, drewnianą zabudowę, tworzącą dogodne warunki do rozprzestrzeniania się ognia. Np. w 1714 r. spłonęła cała dzielnica żydowska Opatowa.

W XIX w. oraz w okresie międzywojennym Opatów stanowił dalej nadal jedną z największych i najważniejszych gmin żydowskich w regionie. Warto odnotować, że w manifestacjach patriotycznych, jakie miały miejsce przed wybuchem powstania styczniowego, uczestniczyli także tutejsi Żydzi.

W 1925 r. kahał opatowski posiadał 6441 wiernych. Na terenie całej gminy znajdowały się 2 synagogi (w Opatowie i Ćmielowie) oraz 19 domów modlitwy[1.6]. Według wykazu z 1939 r. wartość majątku ruchomego kahału wynosiła 1186 zł, a nieruchomego 50 700 zł. Natomiast dochody i wydatki gminy wynosiły ok. 50 tys. zł[1.7].

Środowiska ortodoksyjne wspierały partię Aguda. W okresie międzywojennym w Opatowie funkcjonowały także  jej przybudówki: Ceirej Agudas Isroel (młodzieżówka), Bnojs Agudas Isroel (kobiety) oraz Pirchej Agudas Jisroel (uczniowie). Z inicjatywy Agudy w mieście powstała szkoła dla chłopców Jesodej ha-Tora oraz szkoła żeńska sieci Bet Jaakow. Aktywna była też partia Mizrachi z żeńską przybudówką Beruria. Członkowie tej partii założyli szkołę Tora wa-Awoda Jawne, w której uczniowie uczyli się religii i przedmiotów świeckich, a językiem wykładowym był hebrajski. W szkole tej oprócz studiów nad Torą prowadzono również zajęcia z języka polskiego i śpiewu. Istniały oczywiście środowiska syjonistyczne. Poza partiami także m.in. He-Chaluc i Betar. Syjonistyczna organizacja szkolna Tarbut powołała do życia dwie placówki oświatowe z językiem hebrajskim – szkołę i przedszkole. Wśród organizacji niepolitycznych warto wymienić Związek Kupców i Związek Rzemieślników Żydów.

Na początku II wojny światowej wielu Żydów opatowskich uciekło na tereny zajęte przez ZSRR. Po opanowaniu Opatowa Niemcy podpalili część rynku oraz wywieźli ponad 200 Polaków i Żydów. Następnie na ludność żydowską została nałożona wysoka kontrybucja. Niemcy odebrali Żydom przedsiębiorstwa i kosztowności. Coraz częstsze stawały się rozstrzeliwania osób pochodzenia żydowskiego. W 1940 r. zlikwidowano wszystkie szkoły i organizacje żydowskie w Opatowie.

Wiosną 1941 r. Niemcy utworzyli getto. Uwięzili w nim łącznie ok. 10 tys. Żydów, w tym kilkuset z Wiednia. Zaczęto także wówczas wywozić Żydów opatowskich do obozów przymusowej pracy w Skarżysku, Starachowicach, Radomiu, Pionkach, Kielcach, Bliżynie, Częstochowie i Ostrowcu. Likwidacja getta nastąpiła 22 października 1942 roku. Ok. 6,5 tys. więzniów Niemcy wywieźli do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady Treblinka. Kilkaset osób zabili na miejscu, a ok. 800 odesłali do obozu pracy w Ostrowcu Świętokrzyskim. 1 grudnia 1942 r. pozostających jeszcze w Opatowie Żydów przeniesiono do getta w Sandomierzu.

Ostatni dzień w Apt – tekst o likwidacji społeczności żydowskiej Opatowa 

Zagładę przeżyło jedynie ok. 300 Żydów opatowskich. Ocaleni nie powrócili do miasta, osiedlając się najpierw w Kielcach, a potem rozpraszając w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Brazylii, Argentynie i Palestynie. Po Zagładzie społeczność żydowska w Opatowie przestała istnieć.

Bibliografia

• Apt. A Town Which Does Not Exist Any More, red. Z. Yasheev, Tel Aviv 1966.
• Bursztyn J., Żydzi opatowscy na przełomie XVII i XVIII w., [w:] Opatów. Materiały z sesji 700-lecia miasta, Sandomierz 1985.
• Guldon Z., Krzystanek K., Ludność żydowska w miastach lewobrzeżnej części województwa sandomierskiego w XVI–XVIII wieku. Studium osadniczo-demograficzne, Kielce 1990.
• Horowitz H., Die jüdische Gemeinde Opatow und ihre Rabbiner, „Monatschrift für Geschichte und Wissenschlieft des Judentunns“ 1930, t. 74, z. 1/2.
• Hundert G. D., The Jews in a Polish Private Town. The Case of Opatów in the Eighteenth Century, Baltimore – London 1992.
• Kiryk F., Leśniak F., Skupiska żydowskie w miastach małopolskich do końca XVI wieku, [w:] Żydzi w Małopolsce. Studia z dziejów osadnictwa i życia społecznego, Przemyśl 1991.
• Kubicki R., Stosunki polsko-żydowskie w miastach polskich w XVI-XVIII w. na przykładzie Opatowa, „Kwartalnik Historii Żydów” 2007, nr 3 (223).
• Kubicki R., Żydzi opatowscy od XVI do początku XIX wieku, [w:] Z przeszłości Żydów polskich. Polityka – gospodarka – kultura – społeczeństwo, Kraków 2005.
• Leszczyński A., Ekspensy kahału opatowskiego na sejmiki szlacheckie województwa sandomierskiego w 1752 r., „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1986, t. 38, z. 1, ss. 191–197.
• Muszyńska J., The Urbanised Jewry of the Sandomierz and Lublin Prowinces in the 18th Century. A Study in the Settlement of Population, “Studia Judaica” 1999, r. 2, nr 2 (4).
• Penkalla A., Opatów, [w:] Żydzi w Polsce. Dzieje i kultura. Leksykon, Warszawa 2001, s. 372.
• Urbański K., Z problematyki żydowskiej w Kieleckiem w latach 1945–1946, [w:] Żydzi w Małopolsce. Studia z dziejów osadnictwa i życia społecznego, Przemyśl 1991.
• Węgrzynek H., Opatów, [w:] Historia i kultura Żydów polskich. Słownik, Warszawa 2000, s. 238.