Miasteczko Pokroje istnieje od ok. 1531 r., ale pierwsze ślady obecności żydowskiej pochodzą z XVII wieku. Osadnicy napłynęli wówczas w celu odbudowy ludności, zubożonej przez wojny i epidemie; skusił ich otrzymany przez Jana Sicińskiego przywilej z 11 kwietnia 1613 r., zezwalający na dwa jarmarki rocznie. W 1765 r. Pokroje i okolicę zamieszkiwało 420 Żydów, w 1783 r. – samo miasteczko 35 rodzin żydowskich, czyli 129 osób. Już wówczas istniało zapewne miejsce kultu.

Miasto zostało spustoszone przez wielkie pożary w 1787 i 1788 roku. Zniszczenia spowolniły rozwój Pokroji, spowodowały też całkowitą zmianę układu urbanistycznego. W 1790 r. było tu 26 rodzin żydowskich. W 1801 r. powstała drewniana synagoga, założono cmentarz. W 1810 r. miejscowy rabin Chaim Katz, jako jeden z pierwszych, wyruszył do Palestyny, w ślad za naukami Gaona z Wilna.

W 1847 r. w Pokrojach mieszkało 750 Żydów, w 1897 r. – 1093, a ok. 1914 r. – aż 1,4 tys. (300 rodzin). Udział Żydów w ogóle mieszkańców wynosił ok. 70%. Miasto znane było w XIX w. z dobrych stosunków pomiędzy Żydami a ludnością chrześcijańską; przyczyniała się do nich postawa właścicieli z rodziny von Roppów. Spustoszyły je jednak kolejne klęski żywiołowe w postaci pożarów w 1879 i 1886 r., po których wiele osób wybrało emigrację, m.in. do Afryki Południowej.

Pierwsza wojna światowa przyniosła znaczny spadek liczebności Żydów w miasteczku. W 1921 r. w Pokrojach mieszkało tylko 406 Żydów. W 1939 r. było ich już jednak 545 – 120 rodzin, 30% ogółu mieszkańców. Trzech radnych miejskich było Żydami, pośród 12 członków rady. Sporym poparciem cieszyli się syjoniści.

W okresie międzywojennym istniała dzielnica żydowska. Do jej najbardziej znanych postaci należał lekarz Mark Szrajber, w którego domu funkcjonowało laboratorium; jego żona była dentystką (dom nr 6). Pod nr 8 wznosił się dom Fajwla Kramera, pod nr 13 – Judela Maktusza, pod nr 19 – Ceriny Kirszon; wszyscy prowadzili sklepy spożywcze. W domu nr 14 mieszkała rodzina Szynkmanów, producentów wapna. Pod nr 21, w domu Lieki Furmon, mieściła się apteka. Działka nr 26/27 należała do braci Dawida i Szlomy Majzlów – właścicieli młyna. Na skrzyżowaniu z Vytauto Didžiojo g. (ul. Witolda) stał dom Griszy Volka (nr 30), ze sklepem metalowo-galanteryjnym. Pod nr 68 funkcjonowała koszerna masarnia Josefa Kaca, pod nr 72 – sklep monopolowy Beniamina Kaca, pod nr 73 – sklep Kaulmana z bielizną i perkalem.

Domy i sklepy zamożnych Żydów stał się przy głównej ulicy Vytauto Didžiojo g. Na rogu wznosił się sklep Jankiela Maja (nr 74), a po drugiej stronie – drewniany dom Fridy Aronowicz z warsztatem stolarskim Szulca (nr 86). Pod nr 76 funkcjonował hotel „Europa”, należący do Fridy Szapiro. Pod nr 80 była piekarnia i sklep Chaima Rabinowicza, pod nr 101 – rzeźnik w domu Gołdy Szurny, pod 116 – kamienny dom Icyka Kapłana ze sklepami Feldmana i Kaca, dalej przylegające do siebie domy Icyka Szneidera (sklep z manufakturą) oraz Irmona Kalcmana (sklep z narzędziami). Na działce nr 156 stał sklep Gołdy Ulbien z drobnicą, pod nr 158 – ubojnia rytualna Elicka, zaopatrująca wspomnianą masarnię Kaca. Dom nr 163 stanowił własność Icyka Lurje, zamożnego przedsiębiorcy, który przy Vilniaus g. (ul. Wileńskiej) miał zakład futrzarski i tartaki. Podążając Vytauto Didžiojo g. dochodziło się do kompleksu czterech budynków gminy żydowskiej (zapewne w okolicy dzisiejszych ulic Kranto g. i Neries g.). Wznosiły się tam dwie synagogi – Zimowa i Letnia (wedle innych opisów w Pokrojach były cztery synagogi, być może chodzi o domy modlitwy – obok synagogi Zimowej stał np. klojz krawców, opuszczony w 1938 r.). Biedniejsi Żydzi zamieszkiwali w drewnianych domach blisko rzeki; budynki te nie zachowały się. Nad Kroją była też mykwa.

Jak widać z powyższego opisu, źródłem utrzymania społeczności był przede wszystkim handel. Największy zespół sklepów funkcjonował przy Vytauto Didžiojo g. W większości przypadków były to wysokie drewniane budynki, pełniące zarówno funkcje handlowe, jak i mieszkalne (dla właścicieli). Wewnątrz było zimno, ponieważ zazwyczaj były to pomieszczenia nieogrzewane; gdy brakowało światła dziennego (najczęściej sklep miał tylko jedno okno) były doświetlane lampami naftowymi. W latach 30. XX w. do oświetlenia zaczęto używać energii elektrycznej. Sklepy były otwarte od godziny 8.00 do 18.00 albo od 9.00 do 20.00, a w niedzielę po mszy – od 16.00. Bogaci Żydzi prowadzili sklepy specjalizujące się w danej branży, pozostali sprzedawali drobne towary lub bądź zajmowali się handlem obwoźnym. Skupowali we wsiach len, bydło, szmaty, szczecinę, włosie końskie, złom. Chłopi otrzymywali w zamian pieprz, śledzie, zapałki, guziki  i chusty. Jeżeli wartość towaru była wyższa, różnicę wypłacano w gotówce.

Od 1940 r. Litwa znajdowała się pod okupacją sowiecką, a od 1941 r. – pod niemiecką. Wybuch wojny niemiecko-sowieckiej zaktywizował litewskich nacjonalistów, którzy przejęli władzę nad miastem, dokonując napadów, grabieży oraz mordów. Pierwsza akcja eksterminacji Żydów miała miejsce w połowie lipca 1941 roku. Ofiary zostały rozstrzelane na cmentarzu żydowskim oraz nad rzeką. Miejscem egzekucji stał się również las Morkakalnis. Przed ludobójstwem Żydzi z miasteczka zostali zapędzeni do synagogi, gdzie rabin wygłosił kazanie. W lesie rozstrzelano 300–400 Żydów, najpierw mężczyzn (10 albo 31 lipca 1941), następnie kobiety i dzieci (5 sierpnia 1941). Jeszcze w kwietniu 1942 r. doszło do mordu na 20 ukrywających się Żydach, wśród których był lekarz.

Bibliografia

• Pakruojis, Žydai Lietuvoje [online:] 10.06.2012, https://zydai.lt/ [dostęp: 23.01.2019, nieaktywny 24.04.2020].
• Pakruojus, [w:] The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, vol. 2, red. Spector, G. Wigoder, Nowy Jork 2001, ss. 963–964.